در سالهای اخیر بسیاری از فعالان آموزشی در کشور اقدام به انجام پژوهش هایی در حوزه های مختلف از جمله : مراکز علمی- آموزشی، سازمانها،مؤسسات و گروهای تحقیقاتی کرده اند. با توجه به تأثیر شگرف فرایند پیش رونده ی تحقیقات و پژوهش های علمی در سیاستگزاری های کلان دولت، افزایش نسبی بودجه های پژوهشی و اتخاذ رویکردی پژوهشی تر و افزایش و توسعه نسبی فعالیت های تحقیقی- پژوهشی در تمام مراکز تحقیقاتی و از سوی دیگر با نظر به اینکه تأیید ارزش- اهمیت و صحت تحقیق زمانی انجام می پذیرد که با جامعه علمی در میان گذشته شود و نتایج حاصل از آن توسط مؤسسات معتبر،پذیرش و منتشر گردد، نیازمند آنیم که اصول کلی نگارش و تنظیم یک تحقیق ارزشمند علمی را فرا بگیریم . چرا که محتوا ، شکل و سازمان یک تحقیق علمی پیشنهاد شده به خوبی منعکس کننده ی تفکّر منطقی در آن تحقیق علمی می باشد.  نگارنده ی مقاله ی بر آن است که ابتدا به بررسی ساختار یک تحقیق از قبیل: عنوان ،تقدیم و تشکر، پیشگفتار،فهرست مطالب، کلیات طرح تحقیق ، سابقه ی موضوع پژوهش، روش های تحقیق و جمع آوری اطلاعات، فهرست جدول ها ، فهرست شکل ها ، فهرست نمودارها ، یافته های پژوهش ، تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش ، خلاصه و نتیجه گیری ، فهرست منابع و مآخذ فارسی و انگلیسی و عربی و  "پیوست ها" را به طور خلاصه توضیح دهد.

قبل از هرچیز باید مدّ نظرداشت که تحقیق علمی فرایندی است منظم که در نتیجه ی آن و رعایت اصول و مبانی و شرایط معین، پاسخ هایی برای سئوالهای مورد نظر موضوع تحقیق بدست می‌آید و صحت و سقم فرضیه های تحقیق به اثبات می رسد. محقق در جریان تحقیق باید بدنبال تولید دانش جدید باشد نه صرفا سازماندهی و بیان مجدد دانسته های قبلی از این رو با به کار بردن حواس 5 گانه و تجزیه و تحلیل نظری ؛ در  انتخاب موضوع، خود نیازمند تأملی ویژه است. با این مقدمه به توضیح بخش های مختلف یک تحقیق می پردازیم :

1-         عنوان: عنوان تحقیق باید متناسب با موضوع، هدف و یافته های پژوهش و تا حد امکان جامع و مانع باشد، یعنی موضوع تحقیق را بطور خلاصه ارائه کند، اما شامل کلمات اضافی و غیر لازم نشود. به عبارت دیگر محقق در عنوان باید واقع گرایی را بر آرمان گرایی ترجیح دهد؛ همچنین بهتر است کلمات عنوان تحقیق از یک سطر بیشتر نباشد.

2-         پیشگفتار- تقدیم و تشکر: این قسمت  معمولا شامل اطلاعات مختصر و مفیدی از هدف، دامنه و وسعت تحقیق است که تصویری کلی و واضح از مطالب مندرج در تحقیق را به خواننده می دهد. و در صورت لزوم تقدیر محترمانه و عاری از هرگونه تملّق از آنان که محقّق را در امر تحقیق یاری داده اند.

3-         فهرست مطالب: از اهداف فهرست مطالب، ارائه ی آگاهی اجمالی از تمام مطالب مندرج در رساله و افزایش سرعت عمل در انتخاب دقیق قسمت مورد علاقه برای خواننده است. در تهیه ی فهرست منابع باید دقت شود    فاصله ی ابتدای کلمات عنوان فصل ها و عنوان اصلی در هر فصل از سمت راست کاغذ یکسان و کمی جلوتر نسبت به داخل صفحه نوشته شود (معمولاً یک سانتی متر) و تمام عنوان های فرعی نیز در هر فصل کمی جلوتر از عنوان اصلی منظور گردد.

4-         کلیات طرح تحقیق: طرح تحقیقات، اساسی ترین و مشکل ترین فصل تحقیق تلقی می گردد، زیرا در این مرحله جهت یابی تحقیق صورت پذیرفته و محقق فقط ملزم به اجرای اصول و قوانینی است که خود تهیه و تنظیم کرده است. در این قسمت پژوهشگر در صدد رسیدن به ادراک و یا تصویر ذهنی از واقعیت مسأله ای است که به عنوان موضوع پژوهش در صدد بررسی آن است. آنچه در کلیات طرح تحقیق مطرح می گردد، موارد زیر است:

4-1 – عنوان

4-2 – مقدمه

مقدمه شامل مطالبی است که آمادگی لازم را برای درک بهتر موضوع پژوهش فراهم می آورد. بیان احساسات ، تجارب ، نگرش ها و انگیزه های شخصی پژوهشگر نسبت به موضوع ، ارتباط میان موضوع پژوهش  با هدف پژوهشگر و ذکر مواردی از سوابق موضوع از مواردی است که ذکر آنها در مقدمه ضروری می نماید.

4-3- بیان موضوع پژوهش: در این قسمت محقق، جزئیات موضوع و جوانب مختلف آن را به طور کامل و مشروح توضیح می دهد و به روشنی مشکل اساسی و احتیاج احساس شده برای آگاهی در موردی ویژه ، با تأ کید بر تعریف و تعیین متغییرهای بازیگر در حوزه ی تحقیق را بیان می کند. به عبارت دیگر محقق ضمن افشای نیاز خود برای آگاهی از موضوعی ویژه آنرا با بیانی روشن توجیه و توصیف می نماید و عوامل موجود در موقعیت را تعریف و تعیین

می کند.

4-4- دلایل اهمیت و ضرورت پژوهش: از آنجا که امکانات، توانایی ها و فرصت های محدود، اجازه ی مطالعه ی همه ی مسایل و پدیده ها را نمی دهد، اهمیت و ضرورت مساله مورد پژوهش در ابعاد علمی، اقتصادی، فرهنگی و... باید به روشنی برای خواننده بیان گردد. در واقع موضوع تحقیق حداقل به عنوان یک معضل باید برای عموم دست اندرکاران یا حداقل متخصصین مربوط مطرح شده باشد؛ یعنی مساله را به عنوان مانعی در مقابل جریان کار در زمینه ی خاصی تلقی کنند و حل آنرا باعث ایجاد گشایش در آن زمینه ی معین بدانند. به طوری که نتایج حاصل از پژوهش در مقابل وقت و هزینه ی صرف شده، قابل توجیه باشد.

4-5-  اهداف پژوهش: اهداف پژوهش که منظور یا مقصود اصلی محقق برای اجرای پژوهش مشخص را بیان   می کند، اولا باید ناظر به فرضیه های پژوهش باشد، ثانیا مفاهیم مورد استفاده درآن قابل سنجش، آزمون پذیری و قابل تغییر باشد.

ثالثا : محقق باید هدف یا اهداف قابل حصول و رفتاری تحقیق را به صورت بیانیه های مثبت، روشن و کلی و به دور از ملاک های ارزشی مطرح سازد و بر علمی بودن نتایج بیش از عملی بودن آنها تأکید کند.

4-6- فرضیه ها یا سئوال های پژوهش: فرضیه عبارت از حدس و گمان محقق در مورد کمیت یا کیفیت مفاهیم خاص و یا ارتباط چند متغیر با یکدیگر در قالب مسأله پژوهش است. به عبارت ساده تر‌، فرضیه، بیان حدس رابطه ی دو یا چند متغییر پژوهش توسط محقق است که پس از روشن شدن مساله پژوهش ، صحّت و سقم آنها توسط محقق روشن      می گردد . فرضیه جهت و هدف پژوهش را مشخص کرده و به عنوان محوری عمل می کند که کلیّه ی فعّالیّت های پژوهش به گرد آن، معنی دار می شود؛ مضاف بر آن که به وضع اصول و قوانین علمی در آینده کمک مؤثری می کند. در نوشتن فرضیه ها باید به نکات زیر توجّه داشته باشیم:

الف: درست است که فرضیه بیانگر حدس محقق است اما باید مبتنی بر واقعیات باشد نه حدس خام و بدون مبنای موجّه علمی.

ب: فرضیه باید شامل یک یا جند متغیّر سنجش پذیر و قابل تبدیل به کمیّت باشد.

ج: اگر محقّق ناگزیر باشدکه بجای متغیرها از مفاهیم در فرضیه استفاده کند، در این صورت لازم است اصطلاحات علمی را در فرضیه بیاورد.

د: فرضیه ها باید آزمون پذیر باشد.

4-7-      تعریف اصطلاحات پژوهش : تعریف یعنی ، شناساندن آن به کسی است که تا حدی آنرا        به درستی بشناسد و با چیز دیگر اشتباه نکند. از آنجا که بسیاری از واژه ها و اصطلاحات، معانی گوناگونی دارند، محقق در کاربرد آنها در تحقیق خود ناگزیر به تعریف آنهاست، تا خواننده واژه های مربوط را با مفهوم مورد نظر محقق در نظر بگیرند. معمولاً اصطلاحات و واژه هایی که تعریف آنها ضرورت دارد، اصطلاحاتی است که در عنوان مسأله پژوهش، بیان مسأله و یا در فرضیه ها بکار می رود.

5- پیشینه ی موضوع پژوهش: مطالعه ی سوابق علمی و تحقیقاتی درباره ی موضوع پژوهش از جمله مراحل تحقیق علمی است که تحت عناوینی نظیر مروری بر ادبیات موضوع، مطالعه ی پیشینه ی پژوهش، سابقه ی موضوع پژوهش و... آورده می شود.

این بخش حاوی چکیده ای از مطالعه ای عمیق و وسیع ازآنچه که درباره ی موضوع مورد تحقیق و موضوعاتی مشابه درکتابها و مقالات و تحقیقات و پایان نامه ها وجود دارد و ابعاد جدیدی را برای گسترش مطالعات و تحقیقات بعدی فراهم می سازد. از آنجا که اساس یک تحقیق علمی بر بنیاد فراهم سازی هر گونه آگاهی در حوزه ی موضوع تحقیق استوار است، می توان بخش مذکور را نشانه ای از چگونگی مهارت واحاطه دانش محقق از موضوع مورد مطالعه دانست که خود شامل زیر مجموعه هایی است:

5-1                    مقدمه

5-2                    – زیر عناوین پیشینه متناسب با موضوع.

6-  روش های تحقیق و جمع آوری اطلاعات: روش انجام تحقیق (روش شناسی تحقیق) شیوه ای که تمام جنبه های طرح پژوهش را در بردارد و فعّالیّت های پژوهش را منتهی به نتایج درست و دقیق می کند. به عبارت دقیقتر، روش شناسی تحقیق، مجموعه ی راه های کشف مجهول و گزینش معلومات صحیح، قواعد بررسی و پژوهش در مورد واقعیات و ابزار و فنون جمع آوری اطلاعات و هدایت از مجهول به معلوم است آنچه در این بخش مورد بررسی قرار می گیرد از این قرارند:

6-1-  روشهای تحقیق: روش تحقیق متناسب با هدف و موضوع پژوهش انتخاب می شود. با توجه به اینکه منظور نهایی هر پژوهش ارائه ی توضیح لازم برای پرسش های مطرح شده است طبیعی است که ، روش های تحقیق مختلف     می شوند: توصیفی، موردی، زمینه یابی (پیمایشی)، مشاهده ای، تداومی، مقطعی، همبستگی (همخوانی)، تجربی- نیمه تجربی، علّی- مقایسه ای، تاریخی و تحلیلی.

6-2- جامعه و نمونه ی آماری: جامعه ی آماری عبارتست از مجموعه افراد یا اجزا و عوامل مختلفی که حداقل در یک صفت با هم مشترک هستند و نمونه ی آماری نیز بخشی از همان جامعه ی آماری است.

6-3- متغیرهای پژوهش: متغیر عبارتست از موقعیت یا حالتی که قابل تبدیل به کمیّت باشد و پژوهشگر با کنترل، دست کاری و مشاهده ی آن در صدد انجام آزمایش یا آزمون فرضیه های آن می باشد. متغیرها از جهت پژوهش 4 نوعند: مستقل، وابسته، ناخواسته و کنترل کننده.

6-4- ابزار اندازه گیری: برای جمع آوری اطلاعات (داده ها)، تجزیه و تحلیل یافته ها از ابزارها و روش های متعددی می توان بهره جست، مانند مصاحبه، مشاهده، پرسش نامه و ... در فرآیند اندازه گیری، یافته ها به عدد تبدیل شده تا با استفاده از روش های آماری بتوان داده ها را تبیین و تفسیر کرد و روابط بین متغیرهای پژوهش را مشخص نمود.

7- یافته های تحقیق و تجزیه و تحلیل آن ها: هسته ی اساسی هر تحقیقی را یافته ها و تجزیه و تحلیل آنها تشکیل می دهد و شامل مباحث نظری و کلامی ، جداول ، اشکال ، نمودارها ،‌ منحنی ها و تجزیه و تحلیل این یافته ها می شود. جداول و اشکال برای روشن تر کردن روابط با معنی یافته ها استفاده می گردد و باید به تنهایی برای خواننده قابل درک و واضح باشد. همچنین مباحث کلامی نیز باید بیان کننده ی ویژگی های کلی و روابط با معنی و جالبی از یافته ها بوده و هرگز تکرار محض آنچه بوسیله جدول و شکل ارائه شده، نباشد.

این قسمت نیز خود شامل گزینه های زیر است:

7-1 مقدمه

7-2 یافته های تحقیق

7-3 جداول و نمودارها

7-4 آزمون فرضیه ها

7-5 بحث و بررسی

7-6 خلاصه

8- خلاصه و نتیجه گیری:

خلاصه ی تحقیق عبارتست از مواردی که محقق با استفاده از نتایج تحقیق خود و نیز با استفاده از مطالعات خود از نتایج تحقیقات و نوشته های دیگران با تأکید بیشتر بر یافته های تحقیق خود می نویسد. در نوشتن خلاصه باید نکات زیر رعایت شود: الف: ارائه یافته ها و نتایج برجسته و جالب به صورتی منظم

ب: استفاده از یافته های تحقیق جاری برای تأیید یا رد فرضهای تحقیق

ج: استفاده از مطالب مندرج در پیشینه ی تحقیق در رد یا تأیید یافته های تحقیق جاری

این قسمت نیز شامل موارد زیر است:

8-1 خلاصه تحقیق

8-2 نتیجه گیری

8-3 پیشنهادات:‌ پیشنهادات عبارت است از مواردی که محقق با استفاده از نتایج تحقیق و بافته های آن و نیز به جهت کسب و تجارب پژوهشی به مثابه توصیه هایی ارایه می کند که معمولاً به دو شکل پیشنهادهای اجرایی و پیشنهادهای پژوهشی نوشته می شود.

8-4- محدودیت های پژوهشی: عوامل مخلّ و خارج از کنترل پژوهشگر که مانع از جریان عادی امور شده و نتایج تحقیق را تحت تأثیر قرار می دهند، محدودیت های پژوهشی هستند. ممکن است محدودیت های پژوهشی قابل کنترل بوده اما به دلایلی نظیر: ضیق وقت یا اقتضای موضوع کنترل آنها میسر نشده باشد و پژوهشگر آنها را همانگونه که هست پذیرفته باشد. مانند محدودیت های موجود در انتخاب نمونه، عدم توانایی در کنترل همه متغیرهای بازیگر در موقعیت پژوهشی، محدودیت در صحت و دقت ابزار اندازه گیری، به هر حال این مباحث نیز باید مورد بررسی قرار بگیرد.

8-5  فهرست منابع و مآخذ فارسی: رعایت نظم حروف الفبا در این قسمت ضروری است.

منابع را معمولا به چند روش در تألیفات تنظیم می کنند که به یک نمونه اشاره می شود:

نام خانوادگی، نام، تاریخ چاپ داخل پرانتر، عنوان اثر، محل چاپ، نام انتشارات.

8-6 فهرست منابع و مآخذ انگلیسی

که به همان شیوه فهرست منابع فارسی نوشته می شود.

8-7 پیوست ها: پیوست ها یا ضمائم مواردی است که پژوهشگر آنها را جهت اطلاع خواننده در پایان تحقیق می‌آورد. و ارتباط مستقیم با موارد مندرج در داخل متن ندارد و آوردن آنها نیز ضروری نیست. به عبارت دیگر پیوست ها با وجود ارتباط آنها با متن تحقیق، به دلایلی نظیر افزودن غیرضروری حجم متن پژوهش، تحت الشعاع قرار دادن توضیحات و یا موارد مورد نظر پژوهشگر در داخل متن نمی آید و فقط جهت اطلاع علاقه مند در بخش پیوست ها قرار می گیرد.

آخرین نکته ی قابل ذکر آن است که استفاده از منابع علمی و ذکر مطالبی از آنها به دو صورت به انجام می رسد:

الف: نقل قول مستقیم: در این نوع نقل قول محقق عبارت و یا عباراتی را بدون اینکه در آن تغییراتی بدهد و عیناً در گزارش تحقیق خود ذکر می کند. نقل قول مستقیم می تواند یک کلمه، یک اصطلاح و یا یک یا چند پاراگراف یا صفحه باشد، اما بهتر است در چند جمله ی کوتاه، (حدوداً دوسطر) و داخل گیومه ارائه گردد. هر گاه نقل قول مستقیم بیش از چند سطر و یا در حدود یک یا دو پاراگراف باشد، شایسته است کمی فشرده تر و ریزتر از سطور عادی نوشته شود.

ب: نقل قول غیرمستقیم: در نقل قول غیرمستقیم یا نقل به معنی، محقق معنا و مفهوم عبارت یا عباراتی را با انجام دخل و تصرف و یا تغییر آن در گزارش تحقیق خود ذکر می کند.

در هر دو حالت، ضرورت دارد که پژوهشگر نشانی منبع مربوط را به طور دقیق (نام مؤلف، تاریخ انتشار، شماره صفحه یا صفحات) ارائه نماید. این نشانی یا بلافاصله پس از اتمام مطلب، داخل پرانتر خواهد آمد و یا شماره ی کوچکی بالای مطلب نقل شده گذاشته خواهد شد و در زیر همان صفحه پس از قرار دادن شماره ی مربوط، منبع آن قید می گردد. در نهایت سخن خود را با این نکته به پایان می برم که رعایت علائم نوشتاری از قبیل: نقطه، کاما، ویرگول، نقطه ویرگول، گیومه، پرانتز و دیگر علائم نگارشی از امتیازات یک تحقیق علمی برجسته محسوب می شود.

                      نحوه تنظیم مقاله علمی

مقالات علمی که اغلب برای ارائه در نشریات، فصلنامه ها و همایش ها و جشنواره ها تنظیم می گردد، دارای ارکان و اجزای خاصی است ، بدین ترتیب :

1- چکیده: چکیده به عنوان اولین قسمت مقاله که خواننده با آن مواجه می گردد، باید به اندازه ای جذاب باشد که مخاطب را علاقه مند به مطالعه و پیگیری موضوع تحقیق نماید.

در واقع چکیده، خلاصه ای جامع از مقاله است و در حدود 100 تا 150 کلمه را در خود جای می دهد و به خواننده کمک می کند در زمان کمی مباحث و محتوای مقاله، ضرورت یا عدم ضرورت مطالعه ی تمام مقاله، مسائل، نظریه های مختلف، ادله ی روشن و نتایج به دست آمده از مقاله را در یابد. امروزه چکیده در مراکز داده پردازی و جستجوهای الکترونیکی مورد استفاده قرار می گیرد.

در نوشتن چکیده باید نکات زیر رعایت شود:

الف: مطالب ارائه شده در چکیده، رسا و روان باشد به عبارت دیگر نباید چکیده ی مقاله را با فهرست نویسی ویا گزارش از مقاله یکی بدانیم.

ب: لازم است نگارنده چکیده ی مطالب پژوهشی را با لفظ سوم شخصی بیان کند و از نقل مستقیم، آوردن مثال، توضیح مفهومی و ذکر منابع خودداری نماید.

ج: همه مطالب مهم و اساسی مقاله و نتایج حاصل از آن به اختصار در چکیده آورده شود و بیانگربرداشت ها و تحلیل های نگارنده از مسأله ی پژوهش، نظریات گوناگون، ‌ادله و روش تحقیق باشد.

2- کلید واژه: در پایان چکیده، باید حدود 3 تا 10 کلمه اساسی که نشانگر مباحث مهم مقاله است، با عنوان کلید واژه ذکر شود.

3- مقدمه: مقدمه مقاله در واقع طرح دقیق مسأله پژوهشی است و از حاشیه پردازی و انحراف ذهن از هسته ی اصلی مقاله جلوگیری می کند.در این قسمت نگارنده ی اثر، تعریف مختصری از موضوع یا مسأله پژوهش، پیشینه پژوهش و هدف و انگیزه خود را از ارائه مقاله ، ابتدا به صورت مطالب کلی و سپس به شکل موارد جزئی و خاص بیان می کند تا خواننده با مطالعه ی مقدمه ، مقصود نهایی نویسنده را دریابد . به عبارت بهتر ، مقدمه ، بیان  مبانی نظری مساله پژوهش از یک سو و نتایج حاصل از پژوهش های پیشین و شیوه ی کار نویسنده در خصوص موضوع مقاله     می باشد. چرا که ارزیابی پژوهش های پیشین ذهن خواننده را آماده خواهد ساخت تا علت انتخاب روش خاص پژوهشگر برای مقاله را بهتر بفهمد. به دنبال این ارزیابی، سؤالات یا فرضیات جدیدی  که محقق در صدد است برای آنها پاسخی در خور بیابد، مطرح می گردد و در پایان ارتباط موضوع مقاله با پژوهش های انجام شده، مشخص خواهد شد.

این نکته قابل ذکر است که مقدمه نباید از حداکثر  حجم مقاله تجاوز نماید و اگر تفصیل برخی موارد ذکر شده به درازا می کشد، باید با عنوان مستقلی پس از مقدمه، آورده شود.

4-  بدنه ی اصلی و محتوای مقاله:

این قسمت گزارش کاملی از پژوهش است که به شرح و بسط تمام ابعاد و جوانب موضوع می پردازد و ایرادات و شبهات وارده را مورد نقد و بررسی مستدل و منطقی قرار می دهد. محتوای مقاله که جزئیات مقدمه را بیان می کند پیش زمینه ای برای نتیجه گیری است، بنابراین باید به طور منظم و مستند به تجزیه و تحلیل داده ها بپردازد، از ذکر مطالب و مباحث بی ارتباط با فرضیه ها و مبانی و مباحث مقدماتی بپرهیزد و در ارائه نقل قول ها نیز نهایت     امانت داری و اختصار رعایت گردد.

5-  نتیجه گیری و ارائه ی پیشنهاد:

عصاره هر پژوهش در قسمت پایانی با عنوان « نتیجه گیری » ارائه می گردد. در این قسمت نیازی به تعریف و بیان مسأله، ذکر ادله و اسناد نیست، چرا که نتیجه باید از دل یافته ها و محتوای مقاله بیرون آید همان طور که ارائه راه حل و توصیه از جانب نگارنده اثر نیز باید برخاسته از نتایج مقاله باشد و ارتباط منطقی بین آنها به گونه ای ومنطقی و استوار باشد که مخاطب نیز از اطلاعات بیان شده در محتوای مقاله به همین نتایج دست یابد و توصیه های نگارنده را معقول تلقی نماید.

6- ذکر منابع: مشخصات کامل منابع و آثاری که از آنها در تدوین و تنظیم مقاله استفاده شده است باید به طور دقیق و با رعایت ترتیب حروف الفبا، در پایان مقاله ذکر گردد. نام نویسنده، نام خانوادگی نویسنده، عنوان دقیق و کامل کتاب یا مقاله، نام مصحح یا مترجم، محل نشر، ناشر و تاریخ انتشار از جمله مشخصات ضروری در قسمت منابع هستند.