-------------------------------------------------------------------

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران ؛ ص147

        سردرد  و   انواع آن‏

سردرد انواع مختلف دارد. اکثر سردردها فقط به مدت چند ساعت طول مى‏کشند اما بعضى از آنها تا چندین هفته نیز باقى مى‏مانند. درد ممکن است فقط در یک قسمت از سر ایجاد شود (مثلا در بالاى چشم‏ها) و یا اینکه ممکن است در قسمتى از سر یا در

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 148

تمام قسمت‏هاى سر گسترش داشته باشد. نوع درد نیز در انواع سردردها متفاوت مى‏باشد. درد ممکن است به صورت ناگهانى و تیر کشنده ایجاد شود و یا اینکه به صورت مبهم و دایمى بروز نماید. گاهى اوقات در هنگام سردرد ممکن است علایم دیگرى نیز مثل تهوع در فرد ایجاد شود.

علل بروز سردردها: علل مختلف و بسیارى براى بروز انواع سردردها وجود دارد که محل درد و شدت آن، در آنها متفاوت مى‏باشد. از هر چهار سردردى که در افراد ایجاد مى‏شود سه سردرد به علت فشارها و کشیدگى‏هایى است که در عضلات گردن و جمجمه به وجود مى‏آید. به این نوع سردردها اصطلاحا سردردهاى تنشى‏[1] گفته مى‏شود. این سردردها به‏طور مکرر در افراد رخ مى‏دهند و به صورت درد متوسطى در هر دو طرف سر ایجاد مى‏شوند. سایر انواع سردردها مثل سردرد میگرن و سردردهاى خوشه‏اى داراى علل مختلف دیگرى هستند. تعداد اندکى از سردردها داراى یک علت زمینه‏اى وخیم و جدى مى‏باشند که نیاز به توجهات فورى پزشکى دارند. براى مثال بروز یک سردرد شدید ممکن است نشانه‏اى از مبتلا شدن به بیمارى مننژیت باشد.

در بیمارى مننژیت غشاء پوشاننده مغز و نخاع دچار التهاب مى‏شود. همچنین ممکن است علت بروز یک سردرد شدید خونریزى ساب‏آراکنوئید[2] باشد که در این وضعیت خونریزى در بین غشاهایى که مغز را پوشانده‏اند ایجاد مى‏گردد. در یک فرد سالخورده، سردردى که همراه با درد یا حساس شدن پوست سر و یا گیجگاه باشد ممکن است به خاطر بیمارى التهاب شریان تمپورال (گیجگاهى) ایجاد شده باشد. گاهى اوقات سردردها به خاطر مصرف طولانى مدت داروهاى مسکن قوى نیز ممکن است رخ دهند. اگر شما دچار سردرد شدیدى شده‏اید که بیش از 24 ساعت طول کشیده است و یا اینکه همراه با علایم دیگرى مثل اختلالات بینایى یا استفراغ مى‏باشد. شما باید بدون معطلى به پزشک مراجعه کنید و طبق دستور و تجویز او به درمان بپردازید.

نحوه‏ى درمان سردرد: پزشک بیمار مبتلا به سردرد را باید به‏طور کامل معاینه کند. اگر به نظر رسد که علت سردرد شما به خاطر مشکلات و بیمارى‏هاى زمینه‏اى مى‏باشد ممکن است نیاز باشد که بررسى‏ها و آزمایش‏هایى مثل انجام سى تى اسکن و یا ام آر آى از مغز انجام دهید. درمان براساس نوع درد و علت ایجاد کننده‏ى آن، انجام مى‏شود. سردردهاى تنشى معمولا با استراحت کردن و مصرف داروهاى مسکن برطرف مى‏شوند. سردردهاى میگرنى و سردردهاى خوشه‏اى را مى‏توان با تجویز داروهاى خاصى مثل داروهاى تریپتان یا ارگوتامین یا داروهاى گیاهى مؤثر دیگر، درمان کرد.

سردردهاى تنشى و نحوه‏ى درمان آن: سردردهاى تنشى اغلب بر اثر استرس و یا قرار گرفتن در یک وضعیت بد که باعث سفت شدن عضلات سر و گردن مى‏شوند ایجاد مى‏گردند. سردردهاى تنشى معمولا فقط چند ساعت طول مى‏کشند، اما بعضى از افراد ممکن است دچار سردردهاى تنشى شوند که چند روز و یا چند هفته باقى بماند. سردردهاى تنشى عودکننده، اغلب در افرادى که دچار افسردگى هستند و یا به خاطر مشکلاتى که در محل کار یا منزل دارند دچار استرس‏هاى دایمى هستند بیشتر بروز مى‏کند.

سردردهاى تنشى اغلب در محیطهاى پر سروصدا، گرم و شلوغ شدت مى‏یابد. این نوع از سردردها ممکن است در هر شخصى رخ دهد ولى بیشتر در خانم‏هاى بالاى 20 سال رخ خواهد داد.

علایم و نشانه‏هاى سردردهاى تنشى اغلب در ساعات نزدیک به ظهر و یا اوایل بعد از ظهر ایجاد

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 149

مى‏شود و ممکن است چندین ساعت باقى بماند. این علایم عبارتند از:

- دردى که معمولا به صورت ثابت بوده یا ممکن است به صورت ضربانى باشد. این درد در بالاى چشم‏ها و یا عموما در بالاى سر احساس مى‏شود.

- احساس وجود فشار در پشت چشم‏ها.

- سفت شدن عضلات گردن.

- احساس سفتى دور سر.

افرادى که به سردردهاى تنشى مداوم مبتلا هستند اغلب دچار بدخوابى مى‏شوند. این افراد ممکن است به خاطر این مشکل دچار افسردگى شوند و احساس نمایند که انرژى‏شان از دست رفته است.

مصرف داروهاى مسکن مثل استامینوفن ممکن است به تسکین سردردهاى تنشى کمک کند.

بااین‏حال مصرف طولانى مدت داروهاى مسکن ممکن است خودش در نهایت باعث بروز سردرد شود. اگر شما دچار سردرد شدیدى شده‏اید که بیش از 24 ساعت طول کشیده است و با اقداماتى که خودتان در منزل براى درمانتان انجام داده‏اید تسکین پیدا نکرده و یا اینکه سردردتان همراه با علایم و مشکلاتى مثل استفراغ و یا تار شدن چشم‏هایتان مى‏باشد سریعا به پزشک مراجعه کنید. پزشک در مورد شدت و میزان عود سردردهایتان از شما سؤالاتى خواهد پرسید و ممکن است به دنبال پیدا کردن علایم استرس و یا افسردگى در شما باشد. سردردهاى تنشى اغلب با مشاهده‏ى علایم آن تشخیص داده مى‏شود، اما در بعضى مواقع ممکن است نیاز به انجام بررسى‏هاى دیگرى مثل گرفتن سى تى اسکن یا ام آر آى از مغز باشد تا علل زمینه‏اى احتمالى بروز این سردردها بررسى شود.

پزشک شما ممکن است براى برطرف کردن یا کم کردن استرستان توصیه به انجام روش‏هایى مثل تمرینات آرامش‏سازى (ریلکسیشن) و یا یوگا نماید.

اگر شما دچار افسردگى هستید پزشک ممکن است داروهاى ضد افسردگى برایتان تجویز کند. به محض اینکه افسردگى یا استرس شما از بین رفت، سردردهاى تنشى نیز معمولا تسکین مى‏یابند، اما ممکن است این سردردها در آینده دوباره عود نمایند.

سردرد سرد مزاجان: دارچین، میخک، دارفلفل، اسارون، اگیر ترکى، قرفه، زنجبیل و هیل قرابى از هر کدام 5 گرم. سنبل، رب اصل سوس و سنبل الطیب از هر کدام 10 گرم. همه را نرم بکوبید بعد با 250 گرم عسل مخلوط کنید. هر روز صبح، ظهر و شب هر مرتبه یک قاشق شربت‏خورى از آن را میل کنید.

سردردهاى خوشه‏اى و علایم آن: سردردهاى خوشه‏اى کلاستر[3] سردردهاى شدید اما کوتاه مدتى هستند که در یک قسمت سر ایجاد مى‏شوند. این سردردها از نظر عود کردن، داراى الگوى خاصى هستند؛ معمولا در مواقعى که ایجاد مى‏گردند روزى یک تا چهار بار رخ مى‏دهند. ممکن است تا مجموعه سردردهاى بعدى چند ماه یا چند سال فاصله پیدا شود.

بااین‏حال، افرادى داراى سردردهاى خوشه‏اى هستند که فواصل بین این مجموعه از دردها کوتاه باشند.

مانند میگرن، در سردردهاى خوشه‏اى نیز، افزایش جریان خون به خاطر گشاد شدن رگ‏هاى مغزى دیده مى‏شود. سردردهاى خوشه‏اى در مردان بسیار شایع‏تر از زنان مى‏باشد. سیگار کشیدن و نوشیدن مشروبات‏

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 150

الکلى، احتمال خطر ابتلاء به این وضعیت را افزایش مى‏دهد.

سردردهاى خوشه‏اى اغلب از هنگام صبح شروع مى‏شود. علایم اصلى این نوع سردردها که به‏طور ناگهانى ظاهر شده و یک طرف سر یا صورت را گرفتار مى‏سازد عبارتند از:

- درد شدید در اطراف یک چشم یا گیجگاه.

- افتادن پلک چشم.

- پر بودن و گرفتگى بینى و گاهى اوقات آبریزش از یک سوراخ بینى.

- گر گرفتگى و قرمز شدن یک طرف صورت.

هر مرحله‏اى از این دردها ممکن است از چند دقیقه تا چند ساعت طول بکشد. زمان میانگین هر حمله‏ى سردرد 15 تا 30 دقیقه طول مى‏کشد. اگر شما دچار یک سردرد شدید و ناگهانى براى اولین‏بار شده‏اید و یا اینکه علایم آن با سردردهایى که قبلا داشته‏اید متفاوت بود باید سریعا به پزشک مراجعه کنید، تا احتمال وجود علل زمینه‏اى وخیم، بررسى و درمان شود.

نحوه‏ى درمان سردردهاى خوشه‏اى: پزشک ممکن است براى کم کردن مدت و شدت سردردهاى خوشه‏اى داروى ضد میگرن تجویز کند. استنشاق اکسیژن از طریق ماسک مى‏تواند در تسکین یک حمله‏ى سردرد شدید و ناگهانى کمک‏کننده باشد. اگر مدت سردردهاى خوشه‏اى طولانى‏تر شوند تجویز یک دوره‏ى کوتاه‏مدت کورتون (کورتیکواستروئید) مى‏تواند به پیشگیرى از عود سردردها کمک کند. در صورت استفاده از داروهاى کورتون‏دار، این نوع داروها به تدریج باید مصرفشان کم شود و هیچ‏گاه نباید به‏طور ناگهانى مصرف آنها را قطع کرد. اگر شما مستعد ابتلاء به سردردهاى خوشه‏اى هستید نباید از دخانیات استفاده کنید و از نوشیدن مشروبات الکلى حتى به مقدار کم نیز باید خوددارى شود. زیرا هر دوى آنها باعث افزایش خطر حملات سردردهاى خوشه‏اى مى‏شوند.

سردردهاى خوشه‏اى ممکن است تا آخر عمر با شما باقى بمانند اما ممکن است فواصل زمانى وقوع بین حملات این سردردها بسیار طولانى باشند.

اگر درد زیر چادرینه مخچه باشد از راه دومین عصب گردنى به دستگاه مرکزى اعصاب وارد مى‏شود. و از طرف دیگر چون پوست سر، در ناحیه‏ى پشت گوش، در محدوده‏ى این عصب است لذا درد در پشت سر ایجاد مى‏گردد.

ضربه به سر

بسیارى از افراد در طول زندگیشان سابقه‏ى ضربه به سرشان را داشته‏اند، اما اکثر این ضربه‏ها خفیف بوده و هیچ‏گونه عوارض طولانى مدتى از خود به جاى نمى‏گذارند. مثلا براى اکثر کودکان بسیار این اتفاق مى‏افتد که از جایى بیفتند و سرشان به جایى اصابت کند، بااین‏حال ضربات وارده به سر مى‏توانند بسیار شدید باشند و به عنوان علت اصلى مرگ در جوانان، مطرح باشند. بیشترین آسیب وارده بر سر در تصادفات جاده‏اى رخ مى‏دهد. میزان شدت یک ضربه به سر را نباید به سادگى فقط با مشاهده‏ى ظاهر فرد تشخیص داد، زیرا صدمات شدید مغزى مى‏توانند بدون اینکه هیچ‏گونه نشانه‏اى از صدمه به پوست سر و یا جمجمه دیده شود اتفاق بیفتند.

انواع صدمات وارده به سر: شدت صدمات وارده به سر متفاوت مى‏باشند و مى‏توانند باعث آسیب به پوست سر، جمجمه یا مغز و یا ترکیبى از هر سه آنها باشد. در بعضى از ضربات، سر و چشم‏ها نیز ممکن است دچار آسیب شوند. صدمات وارده به پوست سر به تنهایى معمولا صدمات خفیفى بوده و هیچ‏گونه عوارض خطرناک طولانى مدت، نخواهد داشت.

بااین‏حال یک بریدگى در پوست سر ممکن است باعث‏

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 151

ایجاد خونریزى زیادى شود زیرا بسیارى از رگ‏هاى خونى در نزدیکى پوست سر قرار دارند. در نتیجه ظاهر این صدمات خیلى بدتر و ترسناک‏تر از آن چیزى است که واقعا رخ داده است.

شکستگى‏هاى جمجمه ممکن است بر اثر وارد آمدن ضربه به سر ایجاد شوند. در این موارد ممکن است هیچ‏گونه خونریزى از پوست سر ایجاد نشود، اما گاهى اوقات این شکستگى‏ها همراه با خونریزى به داخل جمجمه و یا آسیب دیدن مغز مى‏باشد. مغز مى‏تواند به‏طور مستقیم یا غیر مستقیم آسیب ببیند.

آسیب مستقیم معمولا در هنگام شکستگى جمجمه و یا بعد از فرو رفتن شى‏ء به داخل مغز (مثل چاقو) روى مى‏دهد. آسیب غیر مستقیم به مغز، هنگامى رخ مى‏دهد که ضربه‏اى شدید به سر وارد شود. اما جمجمه صدمه‏اى نمى‏بیند. براى مثال اگر به یک سمت سر ضربه‏اى وارد شود، از آنجایى که مغز در داخل جمجمه تکان شدیدى مى‏خورد احتمال صدمه دیدن آن زیاد است. همچنین بر اثر جمع شدن و افزایش مایعات در جمجمه در اثر ضربه نیز، به خاطر فشارى که از سوى این مایعات به مغز وارد مى‏شود ممکن است مغز دچار آسیب شود. خون‏ریزى در بین غشاهایى که روى مغز را مى‏پوشانند نیز ممکن است به خاطر فشارهایى که به بافت مغز وارد مى‏آورد باعث بروز صدمات فشارى شدیدى شود.

علایم و نشانه‏هاى ضربه به سر: علایم اولیه اغلب خیلى زود خود را نشان مى‏دهند که در ضربه‏هاى خفیف این علایم معمولا شامل سردرد، کبودشدگى، برآمدگى و یا پارگى پوست سر مى‏باشند. بااین‏حال شخصى که دچار ضربه‏اى بر سر شده است ممکن است در ابتدا به نظر سالم بیاید و هیچ مشکل ظاهرى نداشته باشد، اما چند ساعت و یا چند روز بعد علایمى که نشان‏دهنده یک صدمه جدى به مغز مى‏باشد را بروز دهد. این علایم عبارتند از:

- تارى دید و یا دوتایى دیدن اشیاء

- از دست دادن هوشیارى‏

- سردرد همراه با تهوع‏

- گیجى یا خواب‏آلودگى‏

- اشکال در صحبت کردن یا بریده‏بریده صحبت کردن‏

- استفراغ‏

- نشت خون یا یک مایع شفاف از بینى یا گوش‏ها

در موارد شدید ضربه به سر فرد ممکن است کاملا هوشیارى خود را از دست داده و به کما برود. گاهى اوقات ضربه به قدرى شدید است که فورا باعث مرگ مى‏شود. اگر بعد از وارد آمدن ضربه به سرتان دچار یک سردرد شدید و یا پارگى پوست سر شدید که نیاز به بخیه زدن داشت، باید فورا به بیمارستان مراجعه کنید.

کودکان که هنوز نمى‏توانند علایم و مشکلات خود را بیان کنند را باید بعد از وارد آمدن ضربه به سرشان دقیقا تحت نظر داشت. اگر کودک استفراغ کرد و یا اینکه ناراحت یا خواب‏آلوده بود شما باید سریعا او را به بیمارستان برسانید. ضربه به سر در صورتى که باعث از دست دادن هوشیارى شود حتما باید در بیمارستان مورد ارزیابى و درمان قرار گیرد.

بعضى از افراد بعد از اینکه ضربه‏اى به سرشان وارد شد دچار مشکلات طولانى مدتى مى‏شوند که چند ماه و یا بیشتر ممکن است طول بکشد. این مشکلات شامل بروز سردردهاى مکرر، سرگیجه، عدم تمرکز حواس، و از دست دادن تعادل مى‏باشد. همچنین ممکن است گوش آنها به‏طور دایم زنگ بزند. افرادى مثل بوکسورها (مشت زنها) که دایما سرشان تحت ضربات شدید قرار مى‏گیرد ممکن است در نهایت دچار پارکینسون شوند. اگر بر اثر وارد آمدن ضربه به سر، زخم بازى بر روى پوست سر ایجاد شود باکترى‏ها مى‏توانند از طریق آن وارد جمجمه شده و باعث ایجاد عفونت شوند. به ندرت، صدمات مغزى ممکن است بر روى صحبت کردن، حرکت کردن و قدرت ذهنى فرد

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 152

تأثیر بدى بگذارند. بعضى از آسیب‏هاى مغزى ممکن است باعث بروز تشنج‏هاى مکرر شود.

نحوه‏ى درمان ضربه‏هاى سر: اگر ضربه‏اى به شما وارد آمده اما هوشیاریتان را از دست نداده‏اید و فقط کمى سردرد دارید مى‏توانید براى تسکین این درد از قرص استامینوفن یا جوشانده‏اى که حالت مسکن داشته باشد استفاده کنید. بااین‏حال در چنین مواردى نباید از آسپرین یا سایر داروهاى ضد التهاب غیر استروئیدى مثل بروفن یا دیکلوفناک استفاده کرد.

زیرا این داروها ممکن است باعث شدّت خون‏ریزى شوند. اگر شما همراه کسى هستید که دچار ضربه به سر شده است باید کمک‏هاى اولیه را براى او انجام دهید.

اگر هوشیارى او از دست رفته است (حتى براى یک مدت کوتاه) و یا اگر نگران هستید که شدت صدمه او ممکن است زیاد باشد او را سریعا به بیمارستان برسانید.

در بیمارستان پزشک معاینات کاملى را انجام خواهد داد و براى اینکه ببیند که آیا شکستگى جمجمه هم رخ داده است یا نه، اقدام به گرفتن عکس رادیوگرافى خواهد کرد. همچنین براى بررسى تورم یا خون‏ریزى مغزى، ممکن است سى تى اسکن یا ام آر آى نیز درخواست شود. در بعضى موارد ممکن است براى اطمینان بیشتر فرد را یک شب در بیمارستان بسترى نمایند. اگر صدمه خفیف باشد پزشک ممکن است توصیه کند. که شخص در خانه استراحت کند بااین‏حال اگر در هنگام استراحت مجددا علایم و مشکلاتى بروز کند، فرد دوباره باید خود را به بیمارستان برساند.

فردى که دچار یک آسیب شدید به سر شده است معمولا در بخش مراقبت‏هاى ویژه (آى سى یو) بسترى مى‏شود تا به‏طور کامل تحت نظر قرار داشته باشد. اگر تورمى در مغز وجود داشته باشد داروهاى کورتون‏دار (کورتیکو استروئیدها) ممکن است تجویز شوند. اگر خطر بروز عفونت نیز وجود داشته باشد داروهاى آنتى بیوتیک نیز به فرد داده مى‏شود. در مواردى که بر اثر تجمع مایع در مغز و یا وارد آمدن فشار از سمت جمجمه، مغز تحت فشار قرار گرفته باشد، انجام عمل جراحى مى‏تواند به برطرف شدن این فشار کمک کند.

همچنین براى برداشتن لخته‏هاى خون نیز ممکن است نیاز به انجام عمل جراحى باشد.

اگر صدمات مغزى باعث پیدایش اختلال در صحبت کردن و یا حرکت کردن فرد شود ممکن است نیاز به گفتار درمانى، فیزیوتراپى و کاردرمانى باشد.

اکثر افرادى که دچار ضربه خفیف به سر مى‏شوند بعد از چند روز به‏طور کامل بهبود مى‏یابند، اما پیش‏بینى عاقبت ضربه‏هاى شدیدى که به مغز وارد مى‏آید اغلب دشوار مى‏باشد. در موارد شدید حدود 50 درصد این افراد زنده مى‏مانند گرچه بهبودى آنها ممکن است تا دو سال نیز طول بکشد و بعضى از مشکلات مثل اختلال در صحبت کردن ممکن است تا آخر عمر براى آنها باقى بماند. به‏طور کلى باید دانست که در موارد شدید صدمات مغزى ممکن است فلج شدن، کما، از دست رفتن دایم هوشیارى و یا مرگ نیز اتفاق بیفتد.

تومورها نیز که به مغز فشار وارد مى‏کنند، موجب سردرد شدید مى‏گردند. این نوع سردردها معمولا مربوط به منطقه خود تومور هستند. یعنى در هرکجا که تومور یا غده قرار گرفته باشد در همان قسمت نیز درد ایجاد مى‏گردد و این درد موقعى مربوط به تحت فشار قرار گرفتن ناحیه‏اى از مغز است که تومور یا غده در مجاورت آن قرار گرفته باشد. اگر به خاطر داشته باشید که تومور یا غده‏هاى بالاى چادرینه مخچه دردى به طرف جلوى سر و تومورهاى زیر چادرینه مخچه دردى به طرف عقب سر ایجاد مى‏کند، لذا به آسانى جاى هر تومور یا غده داخل مغز را تشخیص خواهیم داد.

ممکن است سردرد از مننژیت باشد. در صورتى که‏

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 153

سردرد مربوط به مننژیت باشد، شدیدترین سردرد را ایجاد مى‏کند. این بیمارى موجب التهاب تمام قسمت‏هاى مننژ یا پرده مغز از جمله، مناطق حساس سخت شامه و نواحى حساس اطراف جیب‏هاى وریدى مى‏شود. در این هنگام درد آن تمام کاسه سر را فرا مى‏گیرد.

ممکن است سردرد به علت کم شدن مایع نخاع باشد. اگر حتى 20 سى‏سى از مایع نخاع گرفته شود درد شدیدى در سر ایجاد خواهد شد. مخصوصا اگر بیمار ایستاده باشد. این درد به علت فشار منفى است که در مغز به وجود مى‏آید. زیرا فشار مایع نخاع در ازاء هر 20 سى‏سى مایع کشیده شده حدود 200 میلى لیتر آب تنزل مى‏نماید. این کاهش، باعث کشیده شدن سطوح مختلف سخت شامه مى‏شود و در سر ایجاد درد مى‏کند.

مغز، در مایعى که درون جمجمه وجود دارد جاى گرفته است. (مانند یک عدد سیبى که در ظرفى پرآب قرار گرفته باشد و هنگامى که آب ظرف را کم کنند سیب به جدار یا ته ظرف برخورد خواهد نمود). به همین طریق چون مایع اطراف مغز کم شود، ایجاد سردرد خواهد کرد.

یکى از موحبات و معیارهاى تناسب آفرینش همین وجود مایع درون جمجمه است. وگرنه با هر ضربه یا تکان اتفاقى که براى انسان پیش مى‏آمد در اثر اصطکاک مغز با استخوان جمجمه درد شدیدى به وجود مى‏آمد.

سردردها اغلب اوقات در اثر نامنظم بودن چهار خلط مسلط شده در بدن که به نام اخلاط اربعه‏[4] مشهور هستند ایجاد مى‏شوند، که مانند چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش مى‏باشند. که عنایت و حکمت حضرت بارى‏تعالى این چهار خلط را ماده‏ى خلق اعضاء رئیسه قرار داده است. حکماى قدیم و فلاسفه و اطباء یونان و بطلمیوس و شیخ الرئیس بو على سینا و سایر اساتید طب، مأخذ حیات و بقاى انسانى را همین چهار خلط مى‏دانسته‏اند. لذا همه بیمارى‏هاى داخلى، خارجى و جلدى مستولى شده و یا ارثى را، بر مبناى تنظیم و مرتب کردن این اخلاط معالجه مى‏کردند و نتایج خوبى هم بدست مى‏آوردند. لذا اصول درمان نباید از این چارچوب خارج شود. امراض گوناگونى که در وجود انسان هویدا مى‏شود اغلب در اثر غلبه کردن یکى از آن چهار خلط مى‏باشد. یعنى هرکدام از اخلاط، تعادل خود را از دست دهند و یا یکى از آنها بر دیگرى غالب گردد، انسان را دچار کسالت و بیمارى خواهد کرد.

لذا در صورت بروز هر بیمارى بهتر است ابتدا انسان مبدأ و منشأ کسالت‏ها را در وجود خود جستجو و کشف کند و بداند کدام اخلاط کم یا زیاد شده‏اند، سپس به دفع و رفع آن بپردازد، تا بیمارى برطرف گردد و انسان سلامت خود را بدست آورد. پس با این توصیف به این نتیجه مى‏رسیم که در اثر به هم خوردن تعادل یکى از اخلاط، قسمتى یا اعضایى از بدن به بیمارى مبتلا شده و انسان دچار سردرد مى‏گردد. آن سردرد زنگ خطرى است براى اینکه انسان توسط آن، به بیمارى خود پى برده و به معالجه آن بپردازد. همان گونه که از این مطالب برداشت مى‏شود، باید با مصرف دارو یا غذاهاى مناسب اخلاط را تنظیم کرد تا به بهبودى دست یابیم.

(براى تنظیم نمودن آن باید به قسمت اخلاط اربعه در همین کتاب مراجعه شود.) پس از تنظیم اخلاط اربعه، در صورتى که بهبودى حاصل نشد باید علت دیگرى را که باعث سردرد شده در وجود خود یافته و به درمان آن بپردازیم.

سردرد علت‏هاى مختلفى خواهد داشت که به ترتیب در ادامه مطالب این کتاب، درباره‏ى هریک از آنها و طرز درمانشان شرح خواهیم داد. اما لازم دانستم که قبل از شرح کامل به چند نکته اشاره کنم که اگر درد در وسط و جلوى سر باشد احتمالا از بیمارى‏هاى رحمى و کمبود خون حیض یا سینوزیت و اگر درد در پشت سر[5]

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران ؛ ص154

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 154

باشد احتمالا از ناراحتى کلیه، و اگر درد در وسط سر مایل به جلو باشد احتمالا از حجاب حاجز (دیافراگم)، و اگر درد در قدام نزدیک پیشانى باشد احتمالا از سینوزیت یا بیمارى روده‏ها و دستگاه گوارش خواهد بود.

سردرد ناشى از اخلاط اربعه‏

سردرد از غلبه‏ى بلغم: اگر عقب سر به تنهایى درد گرفت و فشار درد در پشت سر باشد از غلبه‏ى رطوبت است و بلغم زیاد شده. علامت زیاد شدن بلغم نیز سنگینى سر، جمع شدن بزاق دهان، آمدن آب از دهان، مختصرى دل‏آشوبى، ترش بودن بوى غذاهاى خورده شده و سفید بودن رنگ مدفوع مى‏باشد. لذا براى رفع غلبه بلغم (به قسمت اخلاط اربعه مراجعه شود).

باید نان با مغز گردو، ماهیچه‏ى گوسفند با زیره سیاه، گوشت کبوتر، موز، گوشت بلدرچین، گوشت گنجشک، کره و عسل، چغندر، خربزه و خرما بیشتر میل کنید.

* براى معالجه‏ى این‏گونه سردردها باید زیره سبز، زیره سیاه، زنیان و رازیانه از هرکدام 5 گرم، نبات 100 گرم همه را باهم بسیار نرم بسایید. هر صبح، ظهر و شب بعد از غذا یک قاشق غذاخورى از آن را در دهان بریزید و بخورید.

* صد و پنجاه گرم سیاهدانه کوبیده‏شده را با 500 گرم عسل مخلوط کرده، و هر صبح و شب هربار یک قاشق غذاخورى میل شود.

* هر صبح، ظهر و شب قهوه را با دارچین مثل چاى دم کنید و بنوشید.

* هر صبح و عصر هربار مرزنجوش، بادرنجبویه و استوخدوس هندى از هرکدام 5 گرم، مخلوط کرده، و آن را دم کنید. آب آن را صاف و با عسل یا نبات شیرین کرده، بنوشید.

ضمنا مى‏توان براى تسکین آن سر را با گلاب بشویید و آب دم‏کرده‏ى مرزنجوش را روزى سه مرتبه در بینى بچکانید. یا برگ سداب را بسیار نرم بسایید، با سرکه مخلوط کرده روزى سه بار در بینى بچکانید.

سردرد از غلبه بلغم و سودا: در صورتى که سودا و بلغم هر دو غلبه کرده و ایجاد سردرد کرده باشند، ابتدا اقدام به برطرف کردن خلط سودا و بلغم کنید (به قسمت اخلاط اربعه مراجعه شود) و پس از آن گل بنفشه فرنگى و گل نیلوفر آبى و گل بابونه‏ى شیرازى و مغز ناخنک را، هر روز صبح و عصر و از هرکدام 3 گرم مخلوط کرده، و بجوشانید، آب صاف‏کرده‏ى آن را شیرین کرده و بنوشید. و نیز زیره‏ى سبز و ماش را مخلوط کرده، نرم بسایید بعد با گلاب مخلوط کنید و به محل دردناک بمالید.

* آرد جو و گل ختمى ساییده شده را با روغن گل و سرکه مخلوط کرده و به محل درد بمالید. ضمنا از خردل و چغندر هم در خوراکى‏هاى روزانه استفاده کنید.

سردرد از غلبه سودا: در صورتى که سردرد به علت غلبه سودا باشد این علامات ممکن است همگى یا چندتایى در نتیجه‏ى آن خودنمایى کند. مانند سنگینى و درد پیشانى، سفت و سخت عمل نمودن مزاج، تیرگى رنگ مدفوع، سفیدى ادرار، تیرگى رنگ چهره، احساس صدا در گوش یا در سر، تنگى چشم، خستگى چشم، بى‏خوابى، چرت زدن، کندى نبض، کم‏حرفى، از شنیدن حرف و صدا ناراحت شدن، بى‏حوصلگى، بى‏حالى، وسواس و افکار نامنظم.

در صورتى که سردرد از غلبه سودا تشخیص داده شد، ابتدا خلط سودا را برطرف کنید (به قسمت اخلاط اربعه مراجعه شود). ضمنا اگر با ماهیچه گوسفند نخود آب درست کرده و یا آش شلغم، آش قمرى، چغندر یا آش چغندر، شیر، خردل و آب دم‏کرده‏ى افتیمون میل کنید، مفید است.

* همچنین مى‏توانید هر صبح ناشتا یک قاشق غذاخورى شربت افتیمون را در یک استکان آب حل کرده و بنوشید و نیز افتیمون را بجوشانید و آبش را صاف‏

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 155

کرده در بینى بچکانید بعد از آن هم 60 گرم گل قند بخورید.

* مرزنجوش را بجوشانید و با آن بخور دهید بعد آب آن را صاف و شیرین کرده، بنوشید سپس تفاله‏ى آن را هم بر سر ببندید. هم اینکه شکر قرمز و خاکشیر و ترنجبین و گز علفى را از هرکدام به مقدار مساوى بجوشانید و با آب صاف‏کرده‏ى آن تنقیه کنید.

* صبر زرد را در کمى شیر مادرى که طفل او دختر باشد مخلوط کرده و بر پیشانى بمالید و روى آن را ببندید و از خوردن حبوبات و میوه‏هاى هسته‏دار از قبیل هلو و آلو و زردآلو و غیره نیز پرهیز شود.

سردرد از غلبه صفرا: درصورتى‏که سردرد به علت غلبه صفرا باشد، داراى علاماتى است از قبیل شدت حرارت بدن، خشکى لب‏ها، تلخى دهان، سرعت نبض، عفونت مدفوع (قازوره)، رنگ ادرار کدر و ثقیل مى‏شود. خروج ادرار همراه با سوزش است و مجرا را ناراحت مى‏کند. در این صورت باید ابتدا خلط غالب را برطرف کرده (به قسمت اخلاط اربعه مراجعه شود) و آش جو با عدس، آش کشک، آش آب‏غوره، آش چغندر با گشنیز، آش آب نارنج، آش تمر هندى، آب انار، آب زرشک، آب غوره، آب پرتقال، آب آلو، آب عناب، شربت نارنج، ترشى خیار، کاهو، گشنیز با عدس پخته بیشتر استفاده شود. تا خون صاف شده و درجه حرارت بدن کم شود و رنگ ادرار صاف و شفاف گردد.

همچنین مى‏توانید هربار تباشیر صدفى و صندل سفید را به نسبت مساوى بسیار نرم بسایید. گهگاه مقدارى از آن را در یک فنجان عرق بیدمشک مخلوط کرده، و بنوشید.

* هر روز عناب، زرشک، آلوى بخارا، آلوچه براقانى، سه‏پستان، تمر هندى و گل بنفشه از هرکدام 10 گرم را با 3 گرم شاهتره مخلوط کرده و بجوشانید و صبح ناشتا آب صاف‏کرده‏ى آن را با مقدارى ترنجبین مخلوط کرده، میل کنید.

* مقدارى آلبالو را بجوشانید و آب آن را صاف کنید، بعد مقدارى شربت تمشک و مقدارى سکنجبین را با آن مخلوط کرده و بخورید.

* چهار ترشى که شامل: تمر کحجرات، تمر هندى، زرشک و لیموعمانى سیاه است، همه را به مقدار مساوى باهم دم کنید سپس آب آن را صاف و شیرین کرده، بنوشید. درصورتى‏که بخور سرکه به سر و مغز داده شود آن نیز مؤثر خواهد بود.

سردرد از غلبه خون و صفرا: درصورتى‏که خون و صفرا هر دو غلبه کرده باشد و ایجاد سردرد کند، ابتدا (به قسمت اخلاط اربعه در همین کتاب مراجعه کنید) و خلط غالب را برطرف سازید. بعد براى درمان آن هر صبح ناشتا، عناب و زرشک را مخلوط کرده، بجوشانید بعد آب آن را صاف و شیرین کرده، بنوشید. از شربت آب‏غوره، آش آب‏غوره، آش سرکه و آش تمر هندى نیز استفاده کنید.

سردرد از غلبه خون: درصورتى‏که سردرد در اثر غلبه خون و حرارت باشد، علامات آن گل انداختن و قرمز شدن رنگ لب‏ها، برافروختگى چهره، ضربان نبض، یبوست مزاج و سفت و سخت بودن مدفوع و سنگینى سر خواهد بود. در این صورت باید ابتدا (به قسمت اخلاط اربعه مراجعه شود) اقدام به رفع خلط غالب کنید. سپس از آش آلوچه براقانى، آش تمر هندى، آش آب‏غوره، آب عناب و آب دم‏کرده‏ى شاهتره بیشتر استفاده کنید.

ضمنا هر روز 4 مثقال عناب، 1 مثقال گل پنیرک، 2 مثقال گل ختمى و همچنین گل بنفشه و شاهتره از هر کدام 1 مثقال را باهم مخلوط کرده و بجوشانید بعد آب آن را صاف و شیرین کرده، بنوشید.

* یک لیوان آب پرتقال بنوشید و 2 ساعت بعد یک فنجان آب نارنج و 2 ساعت بعد 2 قاشق غذاخورى آب‏لیمو را با شربت قند مخلوط کرده و میل کنید.

* تخم گشنیز را نرم بکوبید بعد با کمى سرکه خمیر کنید، بر سر بمالید.

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 156

* روزى سه مرتبه هربار 2 قطره روغن بنفشه بادام را در هر سوراخ بینى بچکانید. یا آب گشنیز را با سرکه مخلوط کرده و در بینى بچکانید.

* گل خطمى کوبیده را با سرکه خمیر کرده، و بر سر ببندید.

* گرد غوره را با آب خمیر و بر سر ضماد کنید.

ضمنا عمل حجامت یا رگ زدن که باعث مى‏شود مقدار خون کاهش یابد، لذا در مورد سردردى که از غلبه خون و حرارت بالا باشد بسیار مفید است.

سردردهاى خارج از جمجمه‏

در اکثر سردردها از جمله سردرد هیستامینى، سردرد توکسیک (سردرد سمى) و سردرد میگرنى همزمان با اتساع سرخرگ‏هاى درون جمجمه، سرخرگ‏هاى بیرون جمجمه نیز متسع مى‏شود، اما مواردى نیز مشاهده مى‏گردد که با وجود اینکه فقط سرخرگ‏هاى خارج جمجمه متسع شده‏اند سردرد وجود دارد. در این موارد اگر سر را ببندند و بدین جهت فشارى بر قاعده رگ متسع شده وارد گردد سردرد تسکین مى‏یابد. گرچه وجود اتساع عروقى را در این‏گونه موارد به علت وجود هیستامین مى‏دانند اما هنوز عامل اصلى این‏گونه سردردها شناخته شده نیست.

سردرد پس از خواب: درصورتى‏که پس از خوابیدن یعنى هنگام بیدار شدن سردرد مى‏گیرید، باید اول تشخیص داده شود که از چهار خلط اربعه کدام یک غلبه کرده است. (به قسمت اخلاط اربعه در همین کتاب مراجعه شود) و پس از مشخص شدن به درمان و تنظیم اخلاط بپردازید. پس از تنظیم اخلاط خاکستر چوب سوخته درخت انجیر را با سرکه خمیر کنید و بر سر گذارید و چند شب این عمل را تکرار کنید.

سردرد از خستگى: درصورتى‏که به واسطه‏ى خستگى و در اثر فشار کار، سردرد ایجاد شود، بهترین درمان خوابیدن و استراحت کردن است. ولى اگر امکان خواب کامل و استراحت مطلق را ندارید و در حین انجام کار روزانه در اثر شدت فشار کارى احساس سردرد کردید، بهتر است پس از هر ساعت کارى حدود 10 تا 15 دقیقه چشم‏هاى خود را بر روى هم گذاشته و با هیچ‏کس صحبت نکنید و به‏طور کامل آرام و ساکت بنشینید و بعد دو دست را از ران‏ها به سمت زانوى خود بکشید بعد قدرى پیشانى و سر و گوش خود را مالش دهید و در حین این اعمال نفس‏هاى عمیق بکشید.

چون اگر ریه با تنفس عمیق از هواى تازه پر شود سردرد مرتفع خواهد شد.

* هنگام سردرد انگشت سبابه‏ى خود را با آب معمولى خیس کرده و پشت گوش‏هاى خود را تر کنید بعد گوش‏ها را ماساژ دهید، سردرد مرتفع خواهد شد.

ضمنا مى‏توانید به اندازه‏ى یک قاشق سوپ‏خورى گل بابونه شیرازى را در یک لیوان آب جوش دم کنید بعد آب آن را صاف و شیرین کرده و بنوشید.

* یک قاشق قهوه دم کنید بعد با شکر شیرین کرده و بنوشید.

* یک فنجان کاکائوى حل شده در آب یا کاکائوى مخلوط شده با شیر را شیرین کرده و بنوشید.

سردرد از ضعف دماغى: سردردى که با مبدأ ضعف دماغى باشد، علایم آن کدورت حواس، ظهور آفت در اعمال و رفتار دماغى، اختلال در تخیل و افکار، وجود هیجان و ناآرامى، پیدایش سردرد به هنگام تحریک و تهیّج براى صاحب آن، تحریک و تهیّج مانند شنیدن صداهاى بلند یا بوییدن بودارهاى مختلف و غیره.

* براى درمان این‏گونه سردرد بهتر است گوشت پرندگان را با نخود، کمى زعفران و کمى دارچین بپزید و موقع برداشتن از آتش مقدارى گلاب در آن بریزید و بخورید. همچنین از کمپوت میوه‏ها و شربت صندل استفاده کنید. بوییدن سیب سرخ و یا عنبر و یا گلاب هم مؤثر خواهد بود. مالیدن مخلوط روغن گل و گلاب و

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 157

سرکه بر سر نیز مفید است.

* مى‏توانید تخم خشخاش و شاهدانه از هرکدام 10 گرم، گل محمدى 20 گرم، مغز بادام خام 100 گرم، نبات 500 گرم، همه را بسیار نرم بسایید و بعد از هر غذاى روزانه، یک قاشق غذاخورى از آن را در دهان بریزید و بخورید.

* گل محمدى، گل بنفشه فرنگى، گل گاوزبان و تخم گشنیز از هرکدام 10 گرم، مغز فندق خام 40 گرم، مغز بادام، مغز گردو و مغز پسته از هرکدام 100 گرم، همه را مخلوط کرده، با 500 گرم شکر بسایید و هر صبح، ظهر و شب بعد از هر غذا یک قاشق غذاخورى از آن را در دهان بریزید و بخورید.

سردرد که از ضعف بدن باشد: اگر سردرد از ضعف بدن و بى‏قوگى باشد مى‏توانید در موقع پختن نان، شنبلیله‏ى خشک و سیاهدانه را فراوان روى نان بپاشید و بخورید.

* سیترات دوفر (جوهر آهن) و براده‏ى آهن نرم و قهوه را ساییده و به اندازه‏ى هر سه دارو، حنا مخلوط کنید و شب موقع خواب مقدارى از آن را با گلاب خمیر کرده و بر سر بمالید و صبح بشویید.

* رنگ برگ، رناس نرم و گل محمدى ساییده شده را مخلوط کنید و شب هنگام خواب با گلاب خمیر کرده و بر سر بمالید و صبح بشویید. پس از خشک کردن سر، پوست سر را با روغن زیتون مالش دهید.

* مورد نرم، آرد نخود و زرده‏ى تخم‏مرغ و کمى عسل را مخلوط کرده، و شب هنگام خواب بر پوست سر بمالید، سر را پیچیده و صبح در حمام بشویید.

* مقدارى نشاسته‏ى گندم را با آب خمیر کرده و شب بر پیشانى بسته و بخوابید.

* مقدارى گندم را بو دهید و تا گرم است با کمى نمک مخلوط و در کیسه‏اى ریخته و روى قسمت وسط سر قرار دهید و پس از سرد شدن بردارید و این کار را چند بار تکرار کنید.

* تخم شربتى، تخم بالنگو و فرنجمشک را با 2 لیوان گلاب و 2 لیوان عرق بیدمشک مخلوط کرده، و آن را چهار مرتبه در روز میل کنید و بر سر هم، حنا ببندید.

سردرد بعد از حمام: اگر پس از خروج از حمام دچار سردرد مى‏شوید، باید هر روز 5 گرم تخم شربتى را با نصف لیوان گلاب و نصف لیوان عرق گل گاوزبان مخلوط کنید و با عسل شیرین ساخته، میل کنید و روزى چند بار مشک یا عنبر را بو کنید و در حمام‏ها هم با آب جوشانده‏ى بابونه‏ى شیرازى سر را بشویید.

سردرد از گرمازدگى: درصورتى‏که در هواى گرم و در مکان‏هاى بسیار گرم دچار سردرد شدید (سردرد ناشى از گرما) به عنوان درمان، 4 مثقال گل بنفشه فرنگى کوبیده شده و مقدارى خاکشیر را در ظرفى ریخته و یک تکه یخ را خوب روى آنها مالش دهید.

بعد 75 گرم شکر سرخ را جداگانه در آب گرم حل کرده سپس هر دو را مخلوط کرده و بخورید.

* برگ تازه‏ى درخت بید را نرم بکوبید بعد با آب سرد خمیر کنید و بر سر ضماد گذارید و پاها را نیز در آب سرد قرار دهید. همچنین تخم شربتى و خاکشیر را با شربت سکنجبین و یخ مخلوط کنید و بخورید.

سردرد از آفتاب‏زدگى: درصورتى‏که سردرد ناشى از آفتاب‏زدگى باشد، براى تسکین آن مى‏توانید گل خطمى را نرم بکوبید بعد با لعاب اسپرزه مخلوط کرده و بر سر بمالید.

* صندل کوبیده را با کافور و گلاب مخلوط کرده و بر سر بمالید.

* روغن گل و آب خیار و سرکه را مخلوط کرده و بر سر بمالید.

* دستمالى را در سرکه گرم بگذارید و روى پیشانى نگهدارید.

سردرد از سرماخوردگى: راه رفتن در برف و ماندن در هواى سرد و خوردن نوشیدنى‏هاى سرد شده و خوراکى‏هاى یخى و خوردن یخ یا برف و غیره گاهى‏

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 158

باعث سردردهاى بسیار شدیدى مى‏شود در این صورت باید کمى فرفیون را با روغن یاسمن یا روغن سداب یا روغن مرزنجوش مخلوط کرده و به صورت نیمگرم بر سر بمالید.

* گل خطمى و پوست خشخاش را در آب ریخته و آن‏قدر بجوشانید تا آبش تمام شود بعد آنها را بر پیشانى گذاشته و روى آن را ببندید.

* در هر سوراخ بینى مقدار بسیار کمى انفیه استنشاق کنید تا ایجاد عطسه کند. پس از اتمام عطسه روغن بنفشه بادام در بینى بچکانید و استراحت کنید.

* برگ سداب را بسیار نرم بسایید و با سرکه مخلوط کرده و در بینى بچکانید.

* چند قطره بخور اکالیپتوس را در آب در حال جوشیدن بچکانید و خوب بخور دهید. سپس با شال یا کلاه کرکى یا پشمى سر و مخصوصا پیشانى را بپوشانید.

* کاه گندم و کاه جو را مخلوط کرده، بجوشانید و در زیر پارچه‏اى ضخیم رفته، خوب بخور دهید. بعد سر و مخصوصا پیشانى را با شال یا کلاه کرکى یا پشمى بپوشانید تا کاملا عرق کند.

* قهوه‏ى خام و پوست خشخاش و گل بابونه را مخلوط کرده، بجوشانید و سر و مغز را خوب بخور دهید.

* پرکلردوفر یک قطره و سالیسیلات دوسود، 10 گرم هر دو را جوشانده و بخور دهید بعد آبش را هم بنوشید.

* یک تکه آهن تخته مانند را در کوره‏ى آهنگران گذاشته تا گداخته شود. بعد یک پارچه ضخیم بر سر کشیده و آهن سرخ شده را یک‏باره در ظرف آب سرد فرو برید تا بخار ایجاد کند و آن بخار را استنشاق کنید.

* تخم گشنیز، گل بابونه‏ى شیرازى، برگ تیول و برگ اکالیپتوس همه را به اندازه‏ى مساوى مخلوط کرده، بجوشانید و بخور دهید و روزى سه بار تکرار کنید.

* تخم گشنیز، قهوه‏ى خام، پوست خشخاش، کاه جو، کاه گندم، برگ اکالیپتوس و گل بابونه‏ى شیرازى از هرکدام 5 گرم سیاهدانه، اسطوخدوس هندى و مرزنجوش از هرکدام 2 گرم، همه را باهم مخلوط کرده، بجوشانید و روزى سه بار با جوشانده‏ى آن بخور دهید.

سردرد از مننژیت: درصورتى‏که سردرد ناشى از مننژیت باشد، باید بیمار را بلافاصله به بیمارستان منتقل کرد تا آب نخاع وى را بگیرند. و مدتى در هواى معمولى استراحت نماید تا بهبود یابد. اگر دیر متوجه شوند یا دیر این عمل (کشیدن آب نخاع) انجام شود بیمار گردنش خشک مى‏شود یا فلج مى‏گردد.

سردرد جلوى سر: درد جلوى سر سه عامل مى‏تواند داشته باشد. در اثر تنبلى کبد و کلیه، در اثر سرماخوردگى و در اثر رطوبات و غلبه‏ى بلغم و سرد شدن معده مى‏باشد.

بدین جهت باید ابتدا قدرى نمک طعام را با آب خمیر کرده و در گودى کف دو دست و دو پا بگذارید. اگر مختصرى آثار بهبودى حاصل شد مقدارى سیاهدانه‏ى کوبیده را با عسل مخلوط کرده و بخورید.

به عنوان ناهار همان روز آش گل سرخ میل کنید.

اگر با گذاشتن نمک‏ها سردرد شدت یافت، آنگاه آنها را از دست و پاها پاک کرده و بشویید. بعد قدرى آب‏غوره به پیشانى بمالید و حدود 2 لیوان آب انار بنوشید.

سپس 50 گرم عناب نیمکوب‏شده یا زخمى‏شده را بجوشانید، بعد در پارچه‏اى تمیز ریخته و با فشار آب آن را صاف کرده و میل کنید. مقدار کمى هم گرد غوره را با آب خمیر کنید و بر پیشانى ببندید فورا درد تخفیف مى‏یابد.

در صورت تخفیف سردرد باید چند روز، روزى سه بار، هر مرتبه مقدار کمى گشنیز تازه را بکوبید و یا چرخ کنید بعد آب آن را با کمى سرکه مخلوط کرده، صبح، ظهر و شب هربار دو قطره در بینى بچکانید و کمى استراحت کنید.

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 159

* هر روز تخم گشنیز و تاجریزى از هرکدام 10 گرم را بجوشانید. بعد آب آن را صاف کرده با شکر شیرین ساخته و بنوشید، این عمل را هر صبح و شب تکرار کنید.

* تخم خبازى و تاجریزى را مخلوط کرده و در آتش بریزید تا بسوزد و دود آن را استنشاق کنید. بعد سر را با شال یا کلاه یا وسیله‏اى گرم‏کننده‏ى دیگر بپیچید.

سردرد شقیقه: اگر طرفین شقیقه درد مى‏گیرد، یا به قولى تیر مى‏کشید، باید پوست نارنج را بسایید و با کمى سرکه خمیر کرده بر پیشانى و شقیقه ضماد گذارید.

* آب پیاز قرمز را بگیرید و در دو سوراخ بینى بچکانید.

* بابونه‏ى شیرازى، مغز ناخنک، گل بنفشه‏ى فرنگى و شوید خشک را مخلوط و بسیار نرم بسایید، بعد با آب یا کمى سرکه خمیر کرده، بر پیشانى و شقیقه ضماد گذارید.

* چوب چینى را با گل بنفشه بکوبید بعد با کمى سرکه خمیر کرده و بر پیشانى و شقیقه ضماد گذارید.

* زعفران را نرم بسایید، با کمى گلاب مخلوط کرده و گهگاهى بر موضع درد بمالید.

* گل بابونه، پونه و نعناع را مخلوط و باهم بپزید.

آب آن را صاف و تفاله‏هاى آن را بر سر ضماد کنید پس از دو تا سه ساعت به حمام رفته و با آب صاف‏کرده‏ى آن نیز سر را بشویید. مدتى صبر کنید، سپس سر را آبکشى کرده خارج شوید.

* مغز فندق تلخ را بسیار نرم بسایید، بعد با کمى آب مخلوط کرده و در حمام آن‏قدر روى شقیقه و سر بمالید تا کف کند.

* آب شوید پخته را با نمک مخلوط کرده و در حمام بر سر بمالید و مدتى صبر کنید بعد دوش بگیرید.

* اکلیل الملک را در آب خیسانده بعد آن را بجوشانید و آب آن را در حمام بر سر بمالید و مدتى صبر کنید و بعد دوش بگیرید.

ضمنا مى‏توانید 50 گرم آمله مقشر را به مدت هفت روز ابتدا در شیر و بعد در گلاب بخیسانید و سپس نرم بکوبید. گل گاوزبان و تخم خرفه از هرکدام 50 گرم صندل سرخ، صندل سفید، بادیان و سنبل الطیب از هر کدام 20 گرم، تخم گشنیز، بهمن سرخ، بهمن سفید، دارچین، طباشیر هندى، خلال نارنج، ابریشم مقرص و کهربا از هرکدام 10 گرم، مروارید سفته و بسد یا ریشه مرجان از هرکدام 5 گرم، همه را بسیار نرم بسایید بعد با آمله‏هاى کوبیده شده و 200 گرم شربت سیب یا شربت به و یا مخلوط هر دو شربت و یک کیلو عسل مخلوط و صبح، ظهر و شب هر مرتبه یک قاشق غذاخورى از آن را میل کنید.

* زعفران 5/ 2 گرم، مرمکى 2 گرم، قسط شیرین و زرآوند از هرکدام 5 گرم، ریوند چینى، دارچین و اذخر مکى از هرکدام 10 گرم، انیسون 20 گرم، تخم کرفس 30 گرم، همه را مخلوط و نرم بسایید بعد با 250 گرم عسل نیز مخلوط کرده و صبح و ظهر و شب هر مرتبه یک قاشق شربت‏خورى از آن را قبل از غذا میل کنید.

سردرد به علت خشکى بینى: درصورتى‏که سردرد به علت خشکى بینى باشد، با علائمى مانند حالت گرسنگى، دل ضعفه، احساس غم و اندوه، لاغرى، و خشکى پوست همراه است.

* به عنوان برطرف کردن این‏گونه سردردها هر صبح و شب هربار تخم خرفه، اسپرزه و به دانه از هر کدام 5 گرم، را حدود 1 تا 2 ساعت در یک لیوان آب جوش بخیسانید. آب صاف کرده (یعنى لعاب آنها) را با شکر شیرین و میل کنید. شب‏ها هم آرد جو و آرد گندم را مخلوط و با روغن بادام خمیر کرده، بر سر ببندید. صبح به حمام رفته با آب گرم سر را بشویید و پس از حمام و خشک کردن سر روغن کدو یا روغن‏

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 160

بنفشه بادام یا روغن بادام را در هر سوراخ بینى بچکانید. مقدارى از آن روغن را نیز کف پاها بمالید.

سردرد به علت تب: این‏گونه سردرد هنگام تب شدید شروع مى‏شود و همزمان با قطع تب بهبود مى‏یابد.

در این مواقع یک قاشق سوپ‏خورى گل بابونه‏ى شیرازى و یک قاشق شربت‏خورى پوست شاخه‏هاى جوان بید که خشک و کوبیده شده باشد و یا به اندازه‏ى یک قاشق سوپ‏خورى پوست بید تازه و خرد شده را مخلوط و در یک لیوان آب جوش دم کنید. سپس آب آن را صاف و شیرین ساخته و بنوشید. همچنین مقدارى صندل ساییده شده را با کمى کافور و گلاب مخلوط کنید و بر سر بمالید.

* آب خیار را بگیرید و با روغن گل و سرکه مخلوط کرده و بر جلوى سر بمالید.

* صندل کوبیده را با بارهنگ مخلوط کرده در آب خرفه تازه بریزید و بر جلوى سر ضماد گذارید. و درصورتى‏که هوا گرم باشد پاها را با آب سرد بشویید، ضمنا اگر موقع شستن پا از آب جوشیده سرد شده که کمى نمک و کمى هم آب‏لیمو در آن اضافه شده باشد استفاده کنید بهتر خواهد بود.

سردرد با بى‏حالى شدید: براى تسکین آن شیر زن را بر سر بمالید.

سردرد از شدت تب و تب ناشى از بدى کار دستگاه گوارش: در این مورد تنقیه کنید و پس از آن مقدارى گل قند را با آب تمر هندى مخلوط و میل کنید.

سردرد به علت عفونت شدید: در اینجا سنگینى سر شدت بیشترى خواهد داشت و در زانوها نیز درد ایجاد مى‏شود. دانه‏هاى قرمز رنگى روى پوست هویدا مى‏گردد و زبان و دهان بسیار خشک و چشم‏ها برافروخته خواهند شد که در این صورت تب نیز به اعلا درجه خواهد رسید.

در این صورت باید اول بیمار تنقیه شود و بعد (با مراجعه به قسمت اخلاط اربعه در همین کتاب) باید خلط غالب را برطرف کرد.

بهتر است با ماش، جو، گشنیز، کدو، اسفناج و گوشت مرغ، سوپ تهیه کنید و بخورید. مقدارى ریشه‏ى کرچک و زنیان را باهم بکوبید و خمیر کرده بر سر ضماد کنید. گاهى عرق کاسنى یا عرق بید یا عرق بیدمشک یا عرق گل گاوزبان یا گلاب را هربار یک فنجان بنوشید و گل قند هم بخورید.

ضمنا مى‏توانید گلاب و سرکه را نیز باهم مخلوط کرده و در بطرى یا ظرف کوچکى ریخته و دائم آن را بو کنید.

سردرد از زکام: براى درمان سردردهایى که از زکام (گریپ) عارض مى‏گردد پزشکان در طب جدید از قرص‏هاى مسکن که حاوى آسپرین، پیرامون، کافئین یا بعضى از آنها به انضمام اومینال مى‏باشد را تجویز مى‏کنند. اثر این داروها موقت بوده و پس از چندى مجددا سردرد شروع مى‏شود. نه تنها بیمارى را علاج نمى‏کند ممکن است با مصرف مداوم آن، بیمار به آن قرص‏ها اعتیاد پیدا کند و سردرد را با آن تسکین دهد بدون اطلاع از اینکه انواع و اقسام قرص‏ها و به‏طور کلى داروهاى شیمیایى روى مغز، همچنین سلسله‏ى اعصاب و غیره اثر سوء خواهد گذاشت. اما داروهاى گیاهى اثر سوء نداشته و درصورتى‏که درست و بجا مصرف شود انسان مى‏تواند با خیال آسوده از آنها استفاده کند و به نتیجه‏ى مطلوب دست یابد.

لذا اگر سردرد ایجاد شده به علت زکام (گریپ) باشد به عنوان اولین اقدام سر و گوش را با شال یا کلاه کرکى یا پشمى و یا گرم‏کننده‏ى دیگر ببندید و پارچه یا حوله‏اى را گرم کرده و بر جلوى سر بگذارید. جلوى سر را دائم بدین صورت گرم نگهدارید. در گوش‏ها هم پشم یا پنبه گرم کرده بگذارید تا رگ‏هاى مویى، بتواند خون را به خوبى عبور دهند و درد سر ساکت گردد.

* همچنین به عنوان درمان مرزنجوش، بابونه‏ى‏[6]

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران ؛ ص161

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 161

شیرازى، بادرنجویه، پرسیاوشان، گل نیلوفر، مغز ناخنک و پوست هلیله‏ى زرد، ریوند چینى، سنامکى، گل محمدى، استوخدوس هندى، گل بنفشه، پوست خشخاش، تاجریزى، رازیانه، ریشه کاسنى، تخم کاسنى، تخم گشنیز، شاهتره و مخلصه از هرکدام 10 گرم، همه را مخلوط و نیمکوب کرده بعد به 10 قسمت مساوى تقسیم کنید. هر قسمت را هر شب در یک و نیم لیوان آب جوش بخیسانید و صبح در همان آب جوشانده، سپس سر و مغز را روى آنها بخور دهید.

هنگامى که آب آن به حدود نصف رسید آنها را صاف و آبش را شیرین کرده و بنوشید. تفاله‏ى آن را مجددا در یک و نیم لیوان آب خیسانده و شب در همان آب بجوشانید و بخور دهید. سپس آب آن را صاف و شیرین کرده بنوشید.

* هر روز گل بنفشه، گل پنیرک، گل کدو، گل نیلوفر، تاجریزى و شکر تیقال را پاک کرده و از هرکدام 10 گرم، مخلوط کرده، بجوشانید. با آن بخور دهید سپس آب آن را صاف و شیرین کرده و بنوشید.

* روزى دو مرتبه پوست خشخاش، بادرنجبویه، اسطوخدوس هندى، مرزنجوش و تخم گشنیز از هر کدام به مقدارى مساوى بجوشانید و بخور دهید، سپس آب آن را صاف و شیرین کرده بنوشید.

* هر روز بابونه‏ى شیرازى و قهوه خام نیمکوب شده و پوست خشخاش و تخم خشخاش را از هرکدام به مقدار مساوى مخلوط کرده و بجوشانید. سر و مغز را با آن بخور دهید. آب آن را صاف و شیرین ساخته بنوشید.

یا هر روز صبح، ظهر و شب هربار تاجریزى را بجوشانید و با آب آن بخور دهید و بعد آب صاف‏کرده‏ى آن را شیرین کرده بنوشید.

* تاجریزى خشک شده را در آتش ریخته و دود آن را بر سر و مغز بدهید.

* برگ بلادن، برگ اکالیپتوس و برگ تیول را باهم مخلوط کرده و بجوشانید و بخور دهید. روغن بادام تلخ را نیز در بینى بچکانید.

* صبر زرد را با پیه بز آب کرده مخلوط کرده و روى آتش ترکیب کنید و روزى سه بار بر پیشانى بمالید.

* مقدار 6 نخود (4/ 1 مثقال) زعفران را با 4 مثقال هلیله‏ى سیاه بسایید و بعد با کمى روغن کنجد مخلوط کرده و بر سر بمالید.

* تنتور بنژوان (طرفین) و تنتور اکالیپتوس از هر کدام 5 گرم و پودر مانتول 1 گرم، اگر همه را جوشانده و به عنوان بخور استفاده کنید مؤثر خواهد بود.

* تنتور بنژوان 30 گرم، تنتور اکالیپتوس 20 گرم و پودر مانتول و گمنول از هرکدام 1 گرم، مخلوط کرده، بجوشانید و بخور دهید مفید خواهد بود.

سردرد از نسوج بینى: در مورد سردردى که از اثرات نسوج بینى و عوامل وابسته به آن ایجاد مى‏شود لازم دانستم به عرض هموطنان عزیز برسانم، مخاط بینى و سینوس‏هاى صورت و پیشانى نسبت به درد بسیار حساس هستند. با اینکه این نوع سردرد خود خیلى حساس نیست اما اگر عفونتى به آن ضمیمه گردد؛ یعنى سینوس‏ها عفونى شود سردرد شدیدتر خواهد شد.

این نوع سردردها بیشتر در عقب کره‏ى چشم و در ریشه‏ى بینى احساس مى‏شود. اگر سینوس‏هاى پیشانى دچار عفونت شوند سردرد در قسمت جلوى سر و بالاى پیشانى تظاهر مى‏کند، اما اگر مربوط به سینوس‏هاى صورت یعنى سینوس‏هاى فکى باشد و آنها دچار عفونت شده باشند درد در محل خود سینوس‏هاى پایین، یعنى زیر چشم‏ها متمرکز خواهد شد. با توجه به مطالب فوق به این نکته توجه کنید.

هنگامى که سینوس‏ها دچار عفونت شده و عفونت باعث سردرد شود آن را سینوزیت نامیده مى‏شود.

سینوزیت‏

چندین حفره پرشده از هوا که به نام سینوس‏

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 162

شناخته مى‏شوند در استخوان‏هاى جمجمه، و در اطراف بینى و چشم‏ها قرار دارند. اندازه و شکل این سینوس‏ها در افراد متفاوت است. سینوس‏ها در هنگام تولد وجود ندارند، اما در دوران کودکى به تدریج به وجود مى‏آیند.

این حفره‏ها به سبک شدن استخوان جمجمه و به وجود آمدن رزونانس (تشدید صوت) در صدا کمک مى‏کنند.

در محل قرار گرفتن سینوس‏ها تعداد زیادى غده‏هاى تولیدکننده‏ى مخاط قرار دارند. این مخاطها به‏طور مداوم از طریق کانال‏هاى باریکى که سینوس‏ها را به پشت بینى متصل مى‏سازند جریان مى‏یابند. مخاط ذرات معلق کوچک را جذب مى‏کند و هواى تنفسى را هنگام عبور از مسیرهاى هوایى مرطوب سازد.

رایج‏ترین دلیل سینوزیت یک عفونت ویروسى مانند سرماخوردگى است. اگر کانال‏هاى ارتباطدهنده‏ى سینوس‏ها به بینى به دلیل عفونت ویروسى مسدود گردند، مخاط در داخل سینوس‏ها جمع مى‏شود.

در بعضى حالات، مخاط به وسیله‏ى باکترى عفونى مى‏گردد.

سینوزیت: این عکس پیشرفته رنگى اشعه‏X یک سینوس عادى و یک سینوس پرشده از مخاط را نشان مى‏دهد که علامت سینوزیت است.

بسته شدن کانال‏ها در افرادى که حالت غیر عادى در بینى خود دارند مانند انحراف بینى‏[7] و یا پولیپ بینى رایج‏تر مى‏باشد. علاوه بر این افرادى که دچار آلرژى هستند و یا نارسایى‏هایى مانند حالت وراثتى سیستیک فیبروزیس‏[8] دارند معمولا بیشتر دچار سینوزیت مى‏گردند.

افرادى که ایمنى بدنى پایینى دارند مانند آنهایى که به ویروس ایدز[9] آلوده مى‏باشند و آنهایى که داروهاى سرکوب‏کننده‏ى سیستم ایمنى مصرف مى‏کنند قابلیت بیشترى براى قرار گرفتن در معرض عفونت‏هایى مانند سینوزیت دارند.

علائم و اقدامات براى سینوزیت: علائم بستگى به این دارند که چه سینوسى مبتلا شده باشد و معمولا عبارتند از:

- سردرد

- درد و تندرنس‏[10] در چهره، به‏خصوص هنگام خم شدن‏

- اگر سینوس‏هاى پشت گونه‏ها آلوده شده باشند، دندان درد به وجود خواهد آمد.

- خروج مواد تغییر رنگ داده از بینى‏

- گرفتگى و انسداد بینى.

- در بعضى حالات عفونت گسترش یافته و ممکن است باعث قرمزى و تورم بافت‏هاى اطراف چشم گردد.

سینوزیت در بسیارى حالات پس از چندى بدون درمان برطرف مى‏گردد. مسکن‏ها و ضد احتقان‏ها[11] تا

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 163

حد مجاز مى‏توانند علائم را تسکین دهند. استفاده از بخور معمولا براى پاک کردن بینى مفید است و علایم را کاهش مى‏دهد. اگر علایم و عوارض شدیدتر شدند و یا برطرف نشدند پس از مدت 3 روز بایستى به پزشک مراجعه کرد.

تنفس بخار (بخور): تنفس بخار با یک کاسه آب داغ مى‏تواند براى تسکین عوارض سرماخوردگى، گلودرد، سینوزیت و التهاب حنجره مفید باشد. رطوبت بخار به دفع آسان‏تر ترشحات ریه‏ها و حلق و بینى کمک کرده و باعث پاک شدن از عفونت مى‏گردد. گاهى اوقات شما مى‏توانید در حمام و با آب گرم این عمل را انجام دهید. کودکان نباید از تنفس بخار (اطاق بخار) استفاده کنند مگر اینکه توسط یک فرد بالغ مراقبت گردند.

* براى درمان سینوزیت اسطوخدوس هندى، مرزنجوش، بابونه‏ى شیرازى، بادرنجبویه، گل نیلوفر، مغز ناخنک، تاجریزى، ریشه‏ى کاسنى، پرسیاوشان، تخم کاسنى، تخم گشنیز، سیاهدانه، ریوند چینى، پوست خشخاش، برگ سنا، بادیان، پوست هلیله‏ى زرد، گل محمدى، شاهتره و مخلصه از هرکدام 20 گرم، مخلوط کرده و نیمکوب کنید. آن را به 20 قسمت مساوى تقسیم کنید و هر شب، هر قسمت را در یک و نیم لیوان آب بخیسانید. صبح در همان آب بجوشانید و خوب سر و مغز را با آن بخور دهید. هنگامى که آب آن به حدود نصف رسید صاف کنید سپس آبش را شیرین ساخته و گرم‏گرم بنوشید. تفاله‏ى آن را مجددا در یک و نیم لیوان آب جوش بخیسانید و شب در همان آب جوشانده و بخور دهید. مجددا آب آن را صاف کرده و گرم‏گرم بنوشید. همچنین هر صبح، ظهر و شب هربار 2 قطره روغن بنفشه بادام در هر سوراخ بینى بچکانید. ضمنا مى‏توانید روزى یک تا دو مرتبه نیز انفیه استنشاق کنید تا عفونت و ترشحات داخل سینوس‏ها به وسیله عطسه از راه بینى خارج گردد.

سردرد مربوط به چشم: سردرد ناشى از اختلالات در دید چشم بدین شرح است: هرگاه اشکالى در تمرکز دید به وجود آید براى داشتن تصویر واضح و روشن عضلات مژگانى چشم بیش از اندازه منقبض مى‏شوند، على‏رغم کوچکى عضلات انقباض آنها مى‏تواند سردرد ایجاد کند. این نوع سردرد در پشت کاسه‏ى چشم‏ها احساس مى‏شود. از این گذشته در کم‏سویى چشم‏ها به علت انقباض عضلات صورت و عضلات خارجى چشم نیز سردرد به وجود مى‏آید.

نامساوى بودن دید هر دو چشم، عدم تعادل بین عضلات خارجى چشم، خیره شدن به نور شدید، زیاد شدن نور به‏طور ناگهانى (مانند نورى که در شغل جوشکاران موقع جوشکارى به وجود مى‏آید) و ... حتى در هواى آفتابى روى برف نگاه کردن نیز همگى مى‏توانند عامل وجود سردرد باشند. لذا با کشف علت و یا مراجعه به چشم پزشک و به کارگیرى دستورات مناسب سردرد مرتفع خواهد شد. در مورد چشم نیز مى‏توانید (به قسمت مربوط به چشم در همین کتاب مراجعه فرمایید.)

سردرد هیستامینى: به وسیله‏ى تزریق هیستامین این نوع سردرد به وجود خواهد آمد. علت این است که در نتیجه‏ى تزریق هیستامین سرخ‏رگ‏هاى داخل و خارج جمجمه گشاد شده، ابتدا فشار خون پایین مى‏آید و باز پس از چند دقیقه بالا مى‏رود. پس از این سرخ‏رگ‏هاى سر به‏خصوص سرخرگ‏هاى گیجگاهى در حالت اتساع و ضربان شدید باقى مى‏ماند و ایجاد سردرد مى‏کند.

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 164

سردرد به علت بو: در منزل، محل سکونت یا محل کار یا در گذرگاه‏ها انسان همیشه ممکن است بوى خوش یا بوهاى زننده‏اى را بر مشام خود احساس کند.

این بوها از گیاهان یا اسیدها یا اشیاء و وسایل و غیره، در هوا پراکنده مى‏شود و در حس شامه احساس مى‏گردد. بعضى افراد چون بویى به مشامشان رسد و یا به محض بو کردن چیزى دچار سردرد مى‏گردند که این نوع خود باعث رنج فرد مى‏گردد.

* به عنوان درمان برحسب بوى پراکنده شده در هوا بایستى داروى آن را انتخاب و مصرف کرد. مثلا اگر آن بوى متساعد شده که باعث سردرد شده است از بوهاى گرم و از گرمى‏جات باشد، گل بنفشه یا کافور یا گل نیلوفر تازه یا سیب درختى یا گشنیز را دایم بو کنید و روغن بنفشه یا روغن نیلوفر یا روغن بادام یا روغن بنفشه بادام را هم در بینى بچکانید و یا با وسیله‏اى داخل بینى بمالید.

اگر سردرد از بوهاى بد و ناراحت‏کننده باشد دوش آب گرم بگیرید و بعد قدرى گلاب و سرکه را مساوى مخلوط کرده و در بینى بمالید.

اگر سردرد از گاز نفت یا بوى زغال یا از حمام یا حاصل دم‏گرفتگى کرسى و یا از گازکربنیک بخارى باشد، ترشى یا سرکه بو کنید و به جلوى بینى و داخل آن کمى سرکه بمالید. همچنین قهوه ساییده شده را با سرکه خمیر کرده و بر پیشانى بمالید و پیشانى را ببندید و در هواى آزاد قدم بزنید و نفس‏هاى عمیق بکشید و آب پرتقال یا آب لیموترش یا آب انار هم بنوشید.

سردرد از مشروبات الکلى: در کشورهایى که مشروبات الکلى مصرف مى‏کنند این‏گونه سردردها که از مسمومیت الکل به وجود مى‏آید بسیار شایع است.

در صورت بروز این‏گونه سردردها مى‏توانند سکنجبین یا آب‏لیمو یا جوشانده‏ى شوید بخورند تا استفراغ کرده و معده از امتلاء و مسمومیت الکل پاک شود.

کسانى که مزاجشان گرم است مى‏توانند 5/ 2 گرم سقمونیا را در نصف لیوان آب انار حل کنند یا شیرخشت را در آب آلو یا آب تمر هندى ریخته بعد کمى گلاب اضافه کرده و بخورند.

اگر مزاجشان بسیار گرم است شیره‏ى خرفه یا چهار عرق سرد یا عرق شاهتره یا عرق بید یا عرق کاسنى یا عرق بیدمشک یا عرق تمشک بنوشند و با مخلوط سرکه، گلاب و روغن گل، سر را بشویند. بعد روغن سوسن یا روغن بابونه نیم گرم شده را بر سر بمالند.

اگر سرد مزاج هستند ایارج فیقرا یا شربت سیب یا کمپوت سیب یا شربت انار یا شربت صندل بنوشند.

سردرد از ضربه: در ضربه‏هاى سر و تصادفات اگر شکستگى در کار نباشد و ترس از شدت درد و ورم باشد، اگر بیمار داراى فشار خون بود باید مقدارى از خون او را گرفت تا از فشار و قدرت آن کاسته شود تا درد کمى آرام گیرد و فشار درون جمجمه کمتر شود.

بعد برگ مورد، گل رس، جو، عدس، گل مامیثا، حضض، اقاقیا و صندل همه را بسیار نرم بسایید بعد با روغن گل مخلوط کرده به محل ضربه ضماد شود تا از هماتوم و خون‏ریزى زیر جلدى جلوگیرى شود و جمجمه محکم‏تر گردد. همچنین مالیدن مخلوط روغن گل و سرکه نیز مفید خواهد بود.

اگر بیمار دچار تب، قرمزى و ورم شدید در محل ضربه باشد، باید صندل سرخ و گل ارمنى را بسیار نرم بسایید و بعد در آب جوشانده‏ى تاجریزى مخلوط کرده، و بر محل درد ضماد کنید. درصورتى‏که ورم و درد کاهش نیافت آنها را در سرکه بپزید و بر محل ضماد کنید.

* درصورتى‏که اختلال حواس و تب هم به وجود آمده باشد، آثار ورم مغز، خون‏ریزى داخلى مشهود باشد، به عنوان درمان مى‏توانید چوب درختچه‏ى گز، پوست انار، میوه‏ى کاج، کندر و گل محمدى همه را با هم بسیار نرم بسایید و با کمى آب یا گلاب خمیر کرده‏[12]

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران ؛ ص165

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 165

بر محل ضماد گذارید.

* گل زوفا و برگ درخت بید را بسیار نرم بسایید بعد با آرد جو و روغن گل خمیر کرده و بر محل ضربه ضماد گذارید.

ضمنا بوییدن مداوم گلاب یا گل بنفشه یا سیب درختى براى این‏گونه بیماران مفید خواهد بود.

سردرد از کبد و صفرا: درصورتى‏که سردرد در طرف راست سر باشد علت آن اختلال در کبد و صفرا مى‏باشد. مانند سنگ کیسه‏ى صفرا، تورم کیسه‏ى صفرا، عفونت‏هاى مجارى کیسه‏ى صفرا، یرقان‏ها و بیمارى‏هاى کبدى دیگر.

به عنوان درمان مى‏توانید نان را در سرکه رقیق بزنید و بخورید. ضمنا مصرف رب انار، آب انار، آب آلو، آب‏غوره، عرق کاسنى و نوشیدن آب سرد نیز مفید خواهد بود.

* براى درمان مى‏توانید ریشه‏ى کاسنى، ریشه‏ى ریوند چینى، تخم کاسنى، اترج، تمر هندى، انجیر خشک، نعناع خشک، شوید خشک، شاهتره، تخم کشوث، تخم ترشک، تخم کرفس، انیسون، اسارون، سنبل الطیب و خرخاسک از هرکدام 20 گرم، همه را مخلوط کرده و به 20 قسمت مساوى تقسیم کنید و هر قسمت را شب در یک و نیم لیوان آب جوش بخیسانید.

صبح در همان آب بجوشانید. هنگامى که آب آن به حدود نصف رسید آن را صاف و شیرین کنید و بنوشید.

تفاله‏ى آن را مجددا در یک و نیم لیوان آب جوش خیسانده، شب هنگام در همان آب بجوشانید و آب آن را صاف و شیرین کرده، بنوشید.

سردرد از بیمارى طحال: درصورتى‏که علت سردرد از بیمارى‏هاى طهال باشد طرف چپ درد مى‏گیرد که با ضعف و درد در طرف چپ شکم (زیر آخرین دنده‏ها) همراه خواهد بود.

به عنوان درمان، خوردن نان با سرکه، کمبیزه کبر یا خیار دشتى یا ترشى خیار دشتى همچنین نوشیدن عرق پودینه مفید خواهد بود. ضمنا باید بیمارى طهال را معالجه کنید تا سردرد کاملا مرتفع گردد. (به قسمت طهال در همین کتاب مراجعه نمایید.)

سردرد عضلانى: اگر سردرد به علت انقباض عضلانى باشد کاملا شبیه به سردردهاى آسیب درونى جمجمه مى‏باشد. علت آن در بیشتر اوقات اضطراب، نگرانى، خشم و غضب، خستگى کار، رانندگى طولانى و غیره مى‏باشد، که باعث منقبض شدن عضلات سر و گردن مى‏شود. این انقباض و گرفتگى عضلانى موجب بروز سردرد خواهد شد.

براى درمان آن (به قسمت عضلات در همین کتاب مراجعه نمایید.)

سردرد از غذاى نامناسب: گاهى به علت خوردن غذاهاى چربى‏دار یا غلیظ و یا دیرهضم، سردرد ایجاد مى‏شود که این درد بیشتر متوجه کاسه‏ى چشم‏ها و سیاهى رفتن چشم مى‏شود که گاهى سرگیجه، خیالات واهى و هذیان نیز به دنبال خواهد داشت.

* براى درمان آن مقل ازرق، تربد مجوف و شهم حنضل از هرکدام 3 گرم، افتیمون شامى 5 گرم، ایارج فیقرا 10 گرم، همه را مخلوط کرده و بسیار نرم بسایید بعد با کمى گلاب به صورت خمیر سفتى درآورده و قرص‏هایى به اندازه‏ى یک نخود بسازید. هر صبح، ظهر و شب هر مرتبه 2 تا 3 عدد از آن میل کنید.

ضمنا همراه با مصرف دارو، چکاندن روغن بادام تلخ در بینى و یا بخور رازیانه یا استنشاق آب جوشانده‏ى مخلوط شوید و بابونه، و یا بو کردن مخلوط مرزنجوش و سداب و شستن سر با آب جوشانده‏ى آن دو دارو، یا چکاندن آب جوشانده‏ى غلیظ آن در بینى در تسکین این‏گونه سردرد بى‏اثر نخواهد بود.

سردرد از ناراحتى معده: اگر سردرد از ناراحتى‏هاى معده باشد با علائمى از قبیل استفراغ، تلخى دهان، قى تلخ، زردى چشم، تشنگى و عطش، دل پیچک (پیچش سر دل) همراه است و با استفراغ‏

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 166

کردن درد سر کاهش مى‏یابد.

در این مواقع مقدارى سکنجبین را در آب خیلى گرم حل کرده میل کنید تا محتویات معده خارج گردد بعد از داروهاى ضد صفرا استفاده شود. (به قسمت صفرا در همین کتاب مراجعه نمایید) ضمنا تقویت معده و تسکین دردهاى آن باعث آرامش این‏گونه سردردها مى‏شود. (به قسمت معده در همین کتاب مراجعه شود.)

* مى‏توانید 10 گرم گل محمدى و 5 گرم طباشیر هندى و 5 گرم گل ارمنى همه را مخلوط کرده و بسیار نرم بسایید و بعد در مقدارى شربت آب‏غوره بریزید. بعد از هر غذا یک قاشق غذاخورى بخورید.

سردرد از سوء هاضمه: اگر درد سر در اثر سوءهاضمه باشد، علامت آن خشکى لب، دهان و زبان است و عطش فراوان ایجاد مى‏کند.

* براى درمان آن باید اول گل بنفشه، گل پنیرک، عناب و خارخاسک از هرکدام 10 گرم، بجوشانید. آب آن را صاف کرده بعد 20 گرم ترنجبین در آب آن حل کنید و بنوشید. نیم ساعت پس از آن یک فنجان عرق بید بنوشید. بعد 5 گرم قدومه شیرازى را با آب سرد مخلوط کرده و میل کنید و 24 ساعت بعد 5 گرم برگ سنا را با 2 عدد لیموعمانى شکسته شده دم کنید و آب آن را بنوشید.

* پانزده گرم برگ خشک سوسنبر را در یک لیتر آب جوش دم کنید و بعد آب صاف‏کرده‏ى آن را با عسل شیرین کرده، هر صبح، قبل از ظهر و عصر و شب هربار یک فنجان بنوشید.

* روزى چهار مرتبه هربار 2 عدد برگ سوسنبر تازه را در یک لیوان آب جوش دم کنید بعد آب آن را با عسل شیرین کرده، بنوشید.

* هلیله‏ى سیاه را بسیار نرم بسایید بعد هر روز 15 گرم از آن را با دوغ مخلوط کرده و میل کنید.

ضمنا به عنوان غذا مى‏توانید از چلو گشنیز، یا ماست با شکر، یا پاچه‏ى گوسفند بدون چربى، یا شیر گاو، یا آش تمر یا آش گل سرخ بخورید.

سردرد از یبوست: در اکثر افرادى که مبتلا به یبوست هستند یعنى مزاجشان خشک کار مى‏کند یا هر روز دفع مدفوع ندارند سردرد کهنه‏اى ایجاد مى‏شود.

علت ایجاد این نوع سردرد این است که مواد غذایى مصرف شده بیش از حد در دستگاه گوارش مى‏ماند و در اثر ماندن، مواد سمى آن جذب کبد شده که این مواد سمى خنثى نمى‏شود. از طرفى به دلیل اینکه در زمان یبوست مقدارى از پلاسماى خون وارد جگر مى‏شود، باعث کم شدن گردش خون در جمجمه خواهد شد.

بدین ترتیب است که شخص دچار سردرد مى‏شود.

(براى درمان آن به قسمت یبوست در همین کتاب مراجعه شود). با مصرف داروى مناسب یبوست برطرف خواهد شد و چون یبوست برطرف گردد سردرد نیز بهبود مى‏یابد.

سردرد از فشار خون: بیشتر افراد مبتلا به فشار خون دچار سردرد خواهند شد. افرادى که مبتلا به فشار خون متغیر هستند، زمانى که فشارشان پایین است از سردرد اثرى نیست، ولى فشار که بالا رفت سردرد نیز شروع خواهد شد. علت سردرد در بالا بودن فشار خون، انقباض یا پارگى عروق کوچک یا تراوش مایع به درون فضاى جمجمه است. ضمنا همیشه این خطر نیز وجود دارد که بر اثر فشار بالا حتى رگ‏هاى بزرگ پاره شده و منجر به فلج قسمتى یا تمامى اعضاى بدن گردد. براى درمان این نوع سردرد یعنى پایین آورده فشار خون به قسمت فشار خون در مراجعه کنید.

سردرد از روماتیسم: درصورتى‏که سردرد به علت روماتیسم ایجاد شده باشد، برگ‏هاى سفت کلم را پخته و له کنید و تا گرم است بر سر ضماد کنید. بعد با پارچه یا کلاه کرکى یا پشمى سر را پوشانده و گرم نگهدارید. (براى اطلاعات بیشتر به قسمت روماتیسم در همین کتاب مراجعه شود.)

سردرد عصبى: درصورتى‏که نوع سردرد عصبى‏

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 167

باشد، 15 گرم برگ سوسنبر خشک را در یک لیتر آب جوش دم کنید. آب آن را صاف و با عسل شیرین کرده و هر روز صبح، قبل از ظهر و عصر و شب هربار یک فنجان از آن را بنوشید.

* چهار مرتبه در روز هربار دو عدد برگ سوسنبر تازه را در یک لیوان آب جوش دم کنید و آب آن را با عسل شیرین کرده، بنوشید.

* روزى 2 بار یک قاشق سوپ‏خورى گل خشک بابونه را در 100 گرم آب جوش، 1 ساعت دم کنید، بعد با فشار آب آن را صاف و با عسل شیرین کرده و میل کنید. ضمن مصرف دارو مى‏توانید ضماد پیاز رنده شده را روى پیشانى بگذارید و یا برش‏هاى لیمو را به صورت کمپرس به کار برید.

سردرد میگرن‏

سردرد میگرن که آن را سردرد یک طرفه یا سردرد نیمه سر، یا سردرد عصبى گویند. درد آن اکثرا به صورت یک طرفه است، یعنى یک طرف سر، درد مى‏گیرد و تیر مى‏کشد و با حالت تهوع همراه است. این نوع سردرد به‏طور ارثى و هم غیر ارثى یعنى به علت عوامل مختلف دیگر ایجاد مى‏گردد. زنانى که به این بیمارى دچار شده‏اند اکثرا هم‏زمان با شروع درد قاعدگى سردردشان بروز خواهد کرد و یا شدت مى‏یابد.

گرچه تاکنون علت اصلى میگرن شناخته شده نیست ولى دانشمندان و پزشکان از جمله استادان ما، آن را به یک پدیده عروقى نسبت داده‏اند. در اکثر افراد معمولا قبل از شروع درد احساس‏هایى نظیر تهوع، کاهش بینایى در قسمتى از میدان بینایى یا سایر اقسام توهمات حسى، فرارسیدن سردرد میگرنى را اعلام مى‏دارند. ازاین‏رو بیشتر بیماران با هویدا شدن این علامات مطلع مى‏گردند که سردردشان فراخواهد رسید. چون این علائم معمولا پیش‏درآمد شروع درد میگرن است، بیمار با دریافت این زنگ خطر خود را آماده پذیرایى این میهمان ناخوانده‏ى دردناک و رنج‏آور خواهد کرد.

عوامل بروز سردرد میگرن: کسانى که در مراحل مختلف زندگى دچار مشقت و رنج‏هاى طاقت‏فرسا گشته یا در باز کردن گره‏هاى کور زندگى عاجز مانده و در قعر اقیانوس زندگى بدون امید نجات دست و پا مى‏زنند. افرادى که دچار هیجانات و فشارهاى کارى یا روحى طویل‏المدت مى‏گردند به سردرد میگرن مبتلا

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 168

مى‏شوند.

این هیجانات و فشارهاى روحى از طریق رفلکس باعث انقباض بعضى از سرخرگ‏هاى سر از جمله آنهایى که به مغز خون مى‏دهند مى‏شود.

این انقباضات باعث کم شدن خون قسمتى از مغز شده که این کم‏خونى عامل خبردهنده یا علائم پیش‏رس سردرد مى‏باشد. این کم‏خونى به مرور شدیدتر گشته و باعث تغییراتى در دیواره‏ى رگ‏ها مى‏گردد. این تغییرات موجب شل شدن دیواره‏ى عروقى خون شده و این عروق حدود 24 تا 48 ساعت تونوس (سفتى) خود را از دست مى‏دهند و فشار موجود در رگ‏ها موجب گشادى آنها گشته و ضرباتى شدید به صورت کلنگ زدن یا ضربه زدن براى بیمار به وجود مى‏آورد و به نظر مى‏رسد که گسترش بیش از حد جدار عروق باعث پیدایش میگرن باشد.

اثرات ثانوى کم‏خونى نیز خود عامل دیگرى در تشدید سردرد میگرن به حساب مى‏آید. اگر سندرم میگرن در مراحل اولیه و پیش‏رس به وسیله‏ى ترکیبات تارترات ارگوتامین سد شود سردرد شدیدى به وجود نمى‏آید، این ترکیبات مى‏توانند از ایسکمى یا کم‏خونى اولیه عروق جلوگیرى کرده و مانع به وجود آمدن سردرد شوند.

مکانیسم بروز حمله میگرنى را مى‏توان بدین طریق شرح داد. احتباس آب و نمک در بدن، که این بیشتر در نزد زنان بلند قدى که مبتلا به حالت عصبانى و بى‏گذشتى، زودرنجى و تحریک‏پذیرى هستند، مشاهده مى‏گردد. در روزهاى اول قاعدگى که الدسترون خون و ادرار زیاد مى‏شود این سردرد شدت مى‏یابد.

یکى از عوامل میگرن، انقباض عروق خواهد بود. عامل دیگر، انبساط عروق است که در این مرحله اطراف عروق مایعات پولى پپتیدى شبیه به برادى کینین یافت مى‏شود و علت پیدایش آن معلوم نیست.

کسانى که دچار سردرد میگرنى هستند، در صورت یبوست و یا خشکى مزاج اول باید به درمان آن بپردازند و مراقبت کنند که هیچ‏گاه تعادل دستگاه گوارش به هم نخورد و معده روزى یک یا دو مرتبه به راحتى کار کند. براى درمان یبوست (به قسمت مربوط به یبوست در همین کتاب مراجعه نمایید) و نیز باید بر خود مسلط شوند و با تمرینات پى‏درپى، بدون توجه به گرفتارى‏هاى متعدد خود را خندان و شادمان نگهدارند.

گردش، تفریح، مجالس و محافلى که شادمانى در آن حکم‏فرماست بسیار مفید است.

از فکر زیاد، حساسیت‏هاى بیش از حد در مورد کار یا گرفتارى‏هاى زندگى، حرص و جوش، غم و غصه، ناراحتى و عصبانیت، گریه، حضور در مجالس عزا، شرکت در مکان‏هاى شلوغ و پر سروصدا، رفتن به ارتفاعات مانند کوه و بام منازل و غیره دورى گزینند و از تند رفتن با وسایل نقلیه مخصوصا در شیب‏ها، تماشاى اشیاء گردان یا سریع الحرکت، تماشاى فیلم خصوصا فیلم‏هاى وحشتناک یا غمناک، گوش کردن یا خواندن اخبار مخصوصا خبرهاى نامساعد، مطالعه پى در پى، کارهاى طاقت‏فرسا، بى‏خوابى شب، مصرف دخانیات، مصرف نوشابه‏هاى الکلى، نوشیدن چاى یا قهوه، خوردن غذاهاى مانده و کنسرو شده و غذاهاى سرخ‏کرده و ادویه‏جات و شیرینى‏هاى قنادى و سرکه و ترشیجات و بستنى و آب یخ یا نوشیدنى‏هاى یخ کرده پرهیز کنند.

براى درمان ابتدا باید خلط غالب را در بدن تنظیم سازید. بدین منظور (به قسمت اخلاط اربعه در همین کتاب مراجعه شود) و اگر دموى مزاج بودید و پرخونى داشتید به طریق حجامت یا طریق دیگر خون کم کنید سپس به مداوا بپردازید.

به عنوان مسکن موقت هنگام شروع سردرد

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 169

میگرن یک قطعه ریشه عاقرقرها را آتش بزنید و دود آن را در هر دو سوراخ بینى استنشاق کنید تا درد کاهش یابد.

* به عنوان درمان اسطوخدوس هندى، مرزنجوش، بابونه‏ى شیرازى، بادرنجبویه، پرسیاوشان، شاهتره، مغز ناخنک، تخم گشنیز، ریشه‏ى کاسنى، تخم کاسنى، افسنطین، مخلمه، گل نیلوفر، گل محمدى، ریوند چینى، پوست هلیله‏ى زرد، سنامکى، کلپوره، زنیان، انیسون، سیاه‏دانه و کوکنار از هرکدام 20 گرم، همه را مخلوط کرده و نیمکوب کنید. سپس آنها را به 20 قسمت مساوى تقسیم و هر قسمت را شب در یک و نیم لیوان آب جوش بخیسانید و صبح در همان آب بجوشانید. در موقع جوشاندن بخور آن را به سر و مغز بدهید. هنگامى که آب آن به نصف رسید آن آب را صاف و شیرین کرده و قبل از صبحانه بنوشید. تفاله‏ى آن را مجددا در یک و نیم لیوان آب جوش بخیسانید و شب باز هم در همان آب بجوشانید و بخور دهید.

هنگامى که آب آن به نصف رسید صاف و شیرین شود و قبل از شام بنوشید.

* سیاهدانه، سنامکى، سداب، بابونه‏ى شیرازى، تاجریزى، گل نیلوفر، تخم گشنیز، مرزنجوش، مغز ناخنک، بادرنجبویه، پرسیاوشان و اسطوخدوس هندى از هرکدام 20 گرم، همه را مخلوط و به 20 قسمت مساوى تقسیم کنید. هر قسمت را شب در یک و نیم لیوان آب جوش بخیسانید و صبح در همان آب بجوشانید و با آن بخور دهید. چون آب آن به حدود نصف رسید آن را صاف و شیرین ساخته و بنوشید.

سپس تفاله‏ى آن را مجددا در یک و نیم لیوان آب جوش بخیسانید و شب باز هم در همان آب بجوشانید و بخور دهید آب آن را صاف و شیرین کرده بنوشید.

* مریم نخودى، گل محمدى، سنامکى، سداب، مغز ناخنک، آویشن شیرازى، بابونه‏ى شیرازى، بادرنجبویه، پرسیاوشان، تخم گشنیز، گل نیلوفر، گل بومادران و ریوند چینى از هرکدام 10 گرم، همه را مخلوط و نیم‏کوب کنید. سپس به 14 قسمت مساوى قسمت تقسیم شود و هر قسمت را یک روز صبح بجوشانید و با آن بخور دهید بعد آب آن را صاف و شیرین کرده و قبل از صبحانه بنوشید.

* گل بنفشه فرنگى و گل بابونه‏ى شیرازى و مغز ناخنک از هرکدام 25 گرم، گل نیلوفر، بادرنجبویه، برگ مورد و شوید خشک از هرکدام 15 گرم، همه را مخلوط کرده و بسیار نرم بسایید. هر شب یک تا دو قاشق غذاخورى از آن را با آب گرم خمیر کرده و به قسمت جلوى سر یعنى ملاج ببندید و بخوابید.

* آویشن شیرازى، گل نیلوفر، گل محمدى، گل بنفشه فرنگى، مریم نخودى، اسطوخدوس هندى، پرسیاوشان، بابونه‏ى شیرازى، گل بومادران، مرزنجوش، بادرنجبویه و برگ سداب از هرکدام 10 گرم، همه را مخلوط و نیمکوب کرده بعد به 10 قسمت مساوى تقسیم کنید و هر قسمت آن را هر روز صبح بجوشانید و با آب آن بخور دهید، سپس آب آن را صاف و شیرین کرده، بنوشید.

* سیاهدانه، بزر البنج، برگ سداب، مورد، رنگ برگ، بابونه‏ى شیرازى و کوکنار از هرکدام 25 گرم همه را باهم مخلوط کرده، بسیار نرم بسایید. آن را به 10 قسمت مساوى تقسیم و هر قسمت از آن را شب با آب گرم خمیر کنید و جلوى سر یعنى ملاج ببندید و بخوابید صبح به جاى شستن، با شانه زدن آنها را از سر پاک کنید.

* چوب چینى و گل بنفشه را بکوبید و با سرکه خمیر کرده، هر شب مقدارى از آن را بر سر ضماد کنید و بخوابید.

* هر روز 30 گرم رازیانه را در یک لیتر آب سرد کمى بجوشانید، بعد به مدت 10 دقیقه آن را دم کنید.

سپس آب آن را صاف و شیرین کرده و بعد از هر غذا یک فنجان بنوشید. همچنین مى‏توانید به جاى آن‏

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 170

جوشانده بعد از هر غذا یک فنجان عرق رازیانه بنوشید.

* هر روز 25 تا 30 گرم گل باقلا را در یک لیتر آب جوش دم کنید. آب صاف‏کرده‏ى آن را با شکر شیرین و به مرور در طول روز بنوشید.

* پیاز رنده شده را هر شب هنگام خواب روى پیشانى و ملاج ضماد کنید. ضمنا تحریکات چشمى و عکس العمل در موقع پوست کندن پیاز هم مؤثر مى‏باشد.

* از خوردن همه چیز غیر از آب سیب پرهیز کنید.

روزى سه مرتبه شانه و گردن را ماساژ دهید. سپس حوله‏اى که در آب سرد تر شده باشد را پشت گردن گذاشته و پاها را در آب گرم نگهدارید. سپس مدتى کاملا استراحت کنید.

* هربار 12 مثقال برگ درخت گلابى را در یک لیتر آب جوش به مدت 20 دقیقه دم کنید. آب آن را صاف کرده و یک گلابى را با پوست و مغزهایش در آن رنده کنید و نگهدارید. هنگامى که درد میگرن شروع شد روزى سه مرتبه هربار یک فنجان از آن را بنوشید.

* پنجاه گرم اسطوخدوس هندى را در یک لیتر آب بجوشانید. 10 دقیقه هم بگذارید تا دم بکشد. آب آن را صاف و با عسل شیرین کنید و در فاصله‏ى هر دو غذاى روزانه یک فنجان بنوشید.

* تخم گشنیز، استوخدوس هندى، کوکنار، مرزنجوش، گل اروانه و سداب از هرکدام 10 گرم مخلوط کرده و نیمکوب کنید. شب در آبجوش بخیسانید و صبح در همان آب بجوشانید سپس آب آن را صاف کرده و با عسل شیرین و آن را سه قسمت کنید و هر قسمت آن را در صبح و ظهر و شب بنوشید. و این عمل را چند روز تکرار کنید.

* سى گرم برگ بو را در یک لیتر آبجوش به مدت دوازده دقیقه دم کنید بعد آب صاف کرده‏ى آن را با عسل شیرین کرده و بعد از هر غذا یک فنجان بنوشید.

* هنگام شروع درد تعدادى گیلاس را له کنید و روى پیشانى و ملاج بگذارید پس از چند دقیقه درد ساکت مى‏شود.

* هر صبح، ظهر و شب هربار 10 گرم ریحان خشک و یا 50 گرم ریحان تازه را در حدود یک لیوان آب جوش به مدت 10 دقیقه دم کنید. آب آن را صاف و با عسل شیرین کرده، بعد از غذا بنوشید.

* بر محل درد روغن بادام تلخ بمالید.

* مغز هسته هلو را نرم بکوبید و بر محل درد ضماد گذارید.

* حدود 15 گرم آویشن شیرازى تازه یا خشک را در یک لیتر آب جوش دم کنید. آب صاف‏کرده‏ى آن را سه قسمت کنید و صبح، ظهر و شب هربار یک قسمت از آن را بنوشید.

* برگ‏هاى سفت خارجى کلم را بپزید و آن را له کنید و روى محل درد بگذارید. با پارچه یا کلاه کرکى یا پشمى سر را ببندید و این کار را روزى 2 تا 3 مرتبه تکرار کنید.

* 6 عدد نخود، و به وزن شش نخود زعفران، 10 گرم صمغ عربى، همچنین مرمکى، خون سیاوشان و پوست خشخاش از هرکدام 5 گرم، همه را مخلوط کرده و بسیار نرم بسایید بعد با سفیده‏ى تخم‏مرغ خمیر کرده بر محل درد ضماد شود.

* پنج گرم ایارج فیقرا را با 5 گرم تخم گشنیز مخلوط کرده باهم بسایید. سه قسمت کنید و هر شب یک قسمت آن را در دهان بریزید و با آب بخورید.

* سقمونیا و شهم حنظل از هرکدام 5 گرم، مصطکى رومى، پوست هلیله‏ى زرد، آمله مغشر، هلیله‏ى سیاه، انیسون و قاریقون از هرکدام 20 گرم، اسطوخدوس هندى 30 گرم، ایارج فیقرا 60 گرم، همه را مخلوط کرده و بسیار نرم بسایید سپس آن را با 500 گرم عسل مخلوط کنید و هر صبح، ظهر و شب هربار یک قاشق شربت‏خورى از آن را میل کنید.

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 171

* انیسون، سنامکى و قرنفل از هرکدام 20 گرم، با 2 گرم زعفران مخلوط کرده و بسایید. سپس آن را با 500 گرم عسل بدون موم ترکیب و هر صبح، ظهر و شب هر مرتبه یک قاشق شربت‏خورى از آن را میل کنید.

سردرد از اختلالات قاعدگى: خانم‏هایى که دچار مشکلات زنانگى شده‏اند یا اختلالاتى در پرید آنان ایجاد شده باشد دچار این‏گونه سردرد خواهند شد. باید روزى سه مرتبه بابونه و برگ بلسان را بجوشانند و آب آن را صاف و شیرین کرده، بنوشند تا سردرد کاهش یابد و براى درمان مشکلات زنانگى (به قسمت مربوط به همین موضوع در همین کتاب مراجعه کنند).

سردرد از جماع: افرادى که ضعیف هستند و طاقت و استقامت در فعالیت‏هاى جنسى را نداشته و یا در این عمل زیاده‏روى مى‏کنند به این‏گونه سردردها مبتلا مى‏شوند. کسانى که به این سردرد مبتلا مى‏شوند باید مرتب دوش آب نیمگرم بگیرند. روزى سه مرتبه شیر گاو گرم بنوشند، زرده‏ى تخم‏مرغ عسلى شده با نان و پیاز بخورند و از گوشت ماهى، غذاهاى رقیق، آب میوه‏جات و کمپوت سیب استفاده کنند همچنین مدتى از فعالیت‏هاى جنسى خوددارى کنند.

* به عنوان درمان، سرد مزاج‏ها باید تخم زبان گنجشک، تخم یونجه، فلفل سفید، زعفران، قسط شیرین، آمله مغشر، بسباسه، بهمن سرخ، بهمن سفید، تخم پیاز، تخم تره، تخم ترب، خرخاسک، ثعلب، جوز هندى، خولنجان، دارچین، داروفلفل، تخم زردک، تخم هویج فرنگى، زیره سبز، زرمباد، زنجبیل، سورنجان، سیاهدانه، سعد کوفى، تخم شاهى، شقاقل، عاقرقرها، عود الصلیب، فوفل، مغز قرص کمر، تخم کرفس، کندر تلخ خوراکى، تخم کلم، مصطکى رومى، میخک، نعناع خشک، هل قراب، هل سبز و هل سفید از هرکدام 10 گرم، همه را باهم مخلوط کرده و بسیار نرم بسایید. با یک کیلو عسل بدون موم مخلوط کنید و هر شب یک قاشق شربت‏خورى از آن را بخورید.

سردرد از نرسیدن خون به مغز: درصورتى‏که در اثر ضعیفى و بى‏بنیگى خون به مغز نرسد و سردرد ایجاد کند، اگر انگور زرد و رسیده‏ى فراوان، توت فرنگى، فندق خام، ذرت بوداده، فرنى ذرت، ماءالشعیر، نان با پنیر و پرتقال و موز له‏شده‏ى مخلوط با خامه و عسل، آب دم‏کرده‏ى پونه‏ى کوهى، آب دم‏کرده‏ى سنبل الطیب، آب دم‏کرده‏ى افسنطین، آب دم‏کرده‏ى ریوند چینى، مغز گوسفند، کرفس، کنگر، ریواس، جعفرى و شنگ کوهى مصرف کنید مفید خواهد بود.

در چنین مواقعى که خون درست به مغز نمى‏رسد باید هر 3 ساعت به 3 ساعت در محیطى کاملا آرام و ساکت به‏طور درازکش بخوابید. ولى بالش زیر سر نگذارید و سعى کنید که به خواب بروید. درصورتى‏که به خواب نرفتید چشم‏ها را بسته نگه دارید که در این صورت بازهم اثر خواهد داشت. اگر این عمل را چند روز متوالى ادامه دهید مشکل برطرف خواهد شد.

* به عنوان درمان نیز مى‏توانید فرنجمشک و تخم بالنگو را به مقدار مساوى با مقدارى عرق بیدمشک و مقدارى گلاب و مقدارى شکر یا عسل مخلوط کرده، و هر صبح و شب از آن بخورید. اگر بر سر حنا هم ببندید مؤثر خواهد بود.

سردرد کهنه و مزمن: درصورتى‏که دچار سردرد کهنه و مزمن شده‏اید باید از مصرف دخانیات، مشروبات الکلى، گرد و غبار، دود و مکان‏هاى پر سروصدا پرهیز کنید.

* به عنوان درمان هر روز گل محمدى، اسارون، مصطکى، سنبل الطیب و عود بلیسان از هرکدام 10 گرم، صبر زرد 5 گرم، همه را مخلوط کرده و بسیار نرم بسایید. با کمى عسل آنها را به صورت خمیر سفتى درآورده و قرص‏هایى به شکل گلوله و به اندازه‏ى یک نخود درست کنید. قرص‏ها را در یخچال نگهداشته و هر صبح، ظهر و شب هر مرتبه 3 عدد بخورید.

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 172

گهگاهى سرکه را بو کنید یا آن را بجوشانید و روزى 3 مرتبه با آن بخور دهید. شب‏ها نیز مرمکى را در کمى گلاب حل کنید و بر سر بمالید و بخوابید.

* پنجاه گرم پودر عصاره شیرین‏بیان را با 50 گرم بادیان ساییده شده مخلوط کرده و آن را به 30 قسمت تقسیم کنید و هر قسمت را هر روز در 3 نوبت به صورت کفلمه مصرف کنید.

* زعفران نیم مثقال، زرآوند، قسط و مرمکى از هر کدام 5 گرم، اذخر مکى، دارچین و ریوند چینى از هرکدام 10 گرم، انیسون 20 گرم، تخم کرفس 30 گرم، همه را مخلوط کرده و نرم بسایید بعد با 250 گرم عسل مخلوط کنید. قبل از هر غذا یک قاشق شربت‏خورى از آن را میل فرمایید.

سردرد سخت و شدید: اگر دچار سردردهاى شدید و طاقت‏فرسا شده‏اید باید گل گاوزبان، صندل سفید، عود الصلیب و پرسیاوشان از هرکدام 5 گرم، بادیان و گل محمدى از هرکدام 10 گرم، تخم خطمى 30 گرم همه را نیمکوب کرده و با 5 گرم پودر شیرین‏بیان مخلوط و آن را به 10 قسمت مساوى تقسیم کنید. سپس 100 گرم مویز را به وسیله‏ى قیچى قطعه‏قطعه کرده و روى آن ده قسمت تقسیم کنید. هر قسمت از آن را شب در یک و نیم لیوان آب جوش بخیسانید. صبح در همان آب بجوشانید سپس، آب آن را صاف و شیرین کرده، بنوشید. تفاله آن را مجددا در یک و نیم لیوان آب بخیسانید و شب مجددا آن را جوشانده و آبش را میل فرمایید.

سردرد که علتش نامعلوم باشد: اگر دچار سردردى شده‏اید که علت آن نامعلوم است، براى درمان آن مى‏توانید یکى از نسخه‏هاى زیر را به کار گیرید و در صورت عدم بهبودى باز از نسخه‏ى دیگرى استفاده کنید.

* هشت مثقال ترنجبین را با 4 مثقال شیرخشت در مقدارى آب گرم حل کنید و پس از سرد شدن آب آن را با آب هندوانه مخلوط و میل کنید. ضمنا دفع شهوت و رابطه‏ى جنسى نیز لازم است.

* هر صبح و عصر هربار تخم شربتى، فرنجمشک و بالنگو از هرکدام 5 گرم، را در نصف لیوان عرق کاسنى و نصف لیوان عرق بید و یا یک لیوان عرق بید کاسنى مخلوط میل کنید.

* با برنج، عدس و تمر هندى آش بپزید و بخورید و شیر مادرى را که طفل دختر زاییده باشد، بر سر بمالید.

* تخم خرفه را بکوبید و بجوشانید. آن را در پارچه‏اى تمیز ریخته، با فشار صاف کنید. سپس آن را با خیار تازه خرد کرده، سکنجبین و آب‏غوره مخلوط کنید و روزى 3 مرتبه هربار مقدارى از آن را بخورید.

سردرد به‏طور عموم: به‏طور کلى در مورد تمامى سردردها بهتر آن است که داروهاى لینت‏آور مصرف شود. در این مورد مرباى هلیله و مرباى آمله تأثیر خواهد داشت. همچنین باید با در نظر گرفتن اخلاط اربعه به پاکسازى خلط غالب پرداخت. براى پاکسازى اخلاط اربعه (به قسمت اخلاط اربعه در همین کتاب مراجعه شود) باید به عامل بیمارکننده پى‏برده و آن را برطرف کرد. از هواى سالم و غذاهاى سالم و زودهضم استفاده کنید. قبل از سیر شدن کامل از غذا خوردن دست بکشید. برقرارى آرامش و استراحت نیز مفید خواهد بود.

دردهایى که توأم با بالا بودن فشار خون یا پرخونى بوده‏

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 173

و یا فرد چاق و فربه باشد، عمل حجامت و کم کردن خون بدن لازم است و افرادى که سردردشان با آب ریزش بینى همراه باشد باید از شستشوى سر و مالیدن روغن‏ها بر سر اجتناب ورزند.

سردرد به علل مختلف‏

همان‏طور که قبلا شرح داده‏ایم سردرد به علل مختلفى ایجاد مى‏شود. اما گاهى بعد از استفراغ کردن زیاد یا بعد از فسد یا حجامت و خون‏گیرى و یا ادرار زیاد یا بعد از خون‏ریزى‏هاى بیش از حد از بینى یا خون‏ریزى زیاد زنانگى و نفاس یا خون‏ریزى بواسیر یا بعد از کم‏خوابى یا بى‏خوابى‏هاى زیاد و بیدارى‏هاى مفرط یا هنگام شنیدن خبرى بسیار ناخوشایند یا پیدایش غم و اندوه زیاد یا به دنبال شدت زکام و نزله یا به علت گرسنگى ممکن است سردرد ایجاد شود.

در این مواقع بایستى از غذاهاى رقیق و مایعات استفاده شود. ماءالشعیر نوشیده شود، از گوشت پرندگان فربه، سوپ مرغ و جو یا آبگوشت‏هایى از گردن بزغاله شیرخواره تهیه و مصرف شود. حریره‏ى نشاسته میل شود. همچنین شستن سر با آب گرم و مالیدن روغن بادام یا روغن کنجد یا روغن مغز قلم گاو و پیه مرغ بر سر مفید خواهد بود.

هر عاملى که باعث بالا رفتن فشار داخلى جمجمه گردد اعم از غذا، ضربه و هیجانات روحى ممکن است باعث سردرد شود. گاهى به مشام خوردن بویى یا در اثر مشاهده اشیاء ممکن است سردرد ایجاد شود. کسى که دچار سردرد باشد در اثر شنیدن صدایى و یا کوچکترین عامل محرکى ممکن است درد سر او شدت یابد.

ممکن است گاهى بیمار از دیدن روشنایى یا تاریکى یا تنهایى احساس آرامش و سکون کند. این‏گونه بیماران گاهى احساس مى‏کنند که سرشان مى‏خواهد منفجر شود و دوست دارند که در هنگام سردرد چشم خود را بسته نگاه دارند.

* براى درمان این‏گونه سردردها تخم گشنیز، پوست هلیله‏ى کابلى، پوست هلیله‏ى زرد، اسطوخدوس هندى، و گل محمدى از هرکدام 20 گرم، ترنجبین 100 گرم، همه را بسیار نرم بسایید. در 500 گرم عسل ریخته و هر صبح، ظهر و شب یک قاشق شربت‏خورى از آن را میل کنید.

* پوست هلیله‏ى کابلى، آمله مغشر، سنامکى از هرکدام 15 گرم، همه را مخلوط کرده، و بسیار نرم بسایید. بعد آن را با 200 گرم عسل و یک لیوان شیر گاو نیز مخلوط کنید و در یخچال نگهدارید. هر صبح، ظهر و شب هر مرتبه یک استکان از آن را میل کنید.

* مصطکى رومى و اسطوخدوس هندى از هرکدام 10 گرم، رازیانه، آمله مغشر، پوست هلیله‏ى کابلى، پوست هلیله‏ى زرد و هلیله‏ى سیاه از هرکدام 20 گرم، همه را نیمکوب کرده و در یک و نیم لیتر آب بجوشانید تا حدود یک لیتر آن بماند. سپس آب آن را صاف و با عسل شیرین کنید. هر صبح، ظهر و شب هر مرتبه یک فنجان از آن را بنوشید.

سردرد خارش‏دار: اگر دچار سردردى شده‏اید که مغز سر هم خارش دارد، باید گشنیز تازه را چرخ کنید.

سپس آن را در ظرفى ریخته و بپزید و در موقع پختن، بخور آن را بر سر و مغز بدهید.

سوزش مغز سر: اگر در مغز سر خود احساس‏

دائرة المعارف گیاه درمانى ایران، ص: 174

سوزش مى‏کنید ممکن است از فشار بالا یا از پرخونى باشد. اگر فشار خون بالا است داروهاى پایین‏آورنده فشار خون مصرف کنید (به قسمت فشار خون در همین کتاب مراجعه شود) و پرخونى را با فسد یا حجامت و کم کردن خون برطرف سازید.

* تخم گشنیز، برگ سداب، مورد، بزر البنج، سیاهدانه، رنگ برگ، بابونه و کوکنار از هرکدام 5 مثقال، مخلوط کرده و بسیار نرم بکوبید و به 10 قسمت مساوى تقسیم کنید. هر شب هنگام خواب یک قسمت از آن را با آب گرم خمیر و بر ملاج ضماد کنید. صبح به جاى شستن، آنها را به‏وسیله‏ى شانه زدن از سر پاک کنید.

درد و سنگینى در پیشانى‏

در قسمت‏هاى طرفین پیشانى حفراتى وجود دارد که گاه ممکن است در اثر سرماى شدید ایجاد عفونت کند و در اثر عفونت در حفره‏ها، فرد دچار درد پیشانى شود. گاهى ممکن است پیشانى در اثر ابتلاء معده و سنگینى آن دچار درد یا سنگینى شود. گاهى اوقات این عارضه از پرخونى یا فشار عارض مى‏گردد، که با حجامت و خون‏گیرى مرتفع خواهد شد. اما اگر از ابتلاء و سنگینى و نفخ معده ایجاد شده باشد براى درمان آن به قسمت معده مراجعه شود. درصورتى‏که در اثر سرماى شدید، داخل حفره‏ها را عفونت گرفته و درد ایجاد شده، قبلا باید به وسیله‏ى بخور با آبجوش، آن را از داخل گرم کرده، بعد مقدارى اگلیل کوهى را نرم بسایید و با قهوه‏ى ساییده شده مخلوط و با کمى آب گرم آنها را تر کرده و بر پیشانى بمالید. بعد پارچه یا حوله یا شالى را گرم کرده و بر پیشانى ببندید و کلاهى نیز بر سر بگذارید. با گرم شدن موضع، گردش خون به آسانى صورت مى‏گیرد و به مرور عفونت برطرف شده و حفره‏هاى پیشانى باز مى‏گردد و تنفس نیز بهتر انجام مى‏شود.

* گل ختمى و کوکنار را به نسبت مساوى نیمکوب کرده و آن‏قدر بجوشانید تا آب آن تمام شود و تفاله‏ى آن را روى پیشانى ضماد کرده و پیشانى را با پارچه یا حوله یا شال گرم ببندید.

* اول با آب جوش بخور دهید بعد کمى انفیه استنشاق کنید تا به واسطه‏ى عطسه عفونت داخل حفره‏ها خارج شود.

* هویل گومنوله (روغن بنفشه بادام) در بینى بچکانید.

* محلول پرتارگل یا محلول آرژیل در بینى بچکانید.

* برگ سداب را بسیار نرم بسایید بعد در کمى سرکه مخلوط کرده و در بینى بچکانید.